Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
Nhật Bản từ lâu đã được biết đến với văn hóa làm việc cường độ cao, kỷ luật nghiêm khắc và tinh thần cống hiến hết mình cho công việc. Tuy nhiên, hệ quả của lối làm việc này là tình trạng Karōshi (過労死) – thuật ngữ chỉ hiện tượng tử vong do làm việc quá sức. Hiện tượng này không chỉ gây ra những tác động tiêu cực đối với cá nhân người lao động mà còn ảnh hưởng đến doanh nghiệp, xã hội và nền kinh tế Nhật Bản. Những năm gần đây, trước áp lực từ dư luận, chính phủ và doanh nghiệp Nhật Bản đã dần nhận thức được tầm quan trọng của việc cân bằng giữa công việc và cuộc sống (work-life balance). Các cải cách lao động đã được thực hiện nhằm giảm thiểu tình trạng làm việc quá sức. Tuy nhiên, việc thay đổi một nền văn hóa làm việc đã ăn sâu vào tư tưởng của xã hội không phải là điều dễ dàng. Nghiên cứu này sẽ phân tích sự chuyển đổi từ văn hóa “làm việc đến chết” sang mô hình làm việc lành mạnh hơn, đánh giá những chính sách đã triển khai cũng như những thách thức còn tồn đọng trong việc thay đổi tư duy của doanh nghiệp và người lao động tại Nhật Bản. Từ đó, rút ra bài học kinh nghiệm và đề xuất giải pháp cho Việt Nam trong việc xây dựng môi trường làm việc bền vững, lành mạnh.
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Takami Tomohiro (2020).「現代日本における「働きすぎ」の所在―健康と家庭生活の観点から― 」(Thực trạng “làm việc quá sức” ở Nhật Bản thời hiện đại – nhìn từ góc độ sức khỏe và cuộc sống gia đình). Báo cáo diễn đàn Lao động Đông Bắc Á (tr. 19-44). Nghiên cứu tập trung vào thực trạng làm việc quá sức (働きすぎ) tại Nhật Bản, đặc biệt là ảnh hưởng của nó đối với sức khỏe và đời sống gia đình của người lao động. Mặc dù Nhật Bản đã triển khai các chính sách cải cách lao động như Luật Cải cách Phong cách Làm việc (2019), nghiên cứu chỉ ra rằng văn hóa làm việc cống hiến vẫn khiến việc thực thi chính sách gặp nhiều khó khăn. Tuy nhiên, nghiên cứu chưa đi sâu vào sự thay đổi trong nhận thức của người lao động Nhật Bản hoặc những thay đổi trong xu hướng làm việc của các thế hệ trẻ cũng như hiệu quả thực tế của các chính sách cải cách lao động này. Asgari, B., Pickar, P., & Garay, V. (2016). Karoshi and Karou-jisatsu in Japan: Causes, statistics and prevention mechanisms. Asia Pacific Business & Economics Perspectives, 4(2), 49-72. Nghiên cứu tập trung phân tích nguyên nhân, số liệu thống kê và các cơ chế phòng ngừa hiện có đối với hiện tượng karōshi (chết do làm việc quá sức) và karō-jisatsu (tự tử do căng thẳng công việc) tại Nhật Bản. Ngoài ra, nghiên cứu cũng đánh giá các biện pháp phòng ngừa như cải cách luật lao động, kiểm soát giờ làm việc và hỗ trợ sức khỏe tinh thần. Tuy nhiên, nghiên cứu chưa phân tích đầy đủ sự thay đổi trong văn hóa làm việc theo thời gian và thiếu so sánh với các quốc gia khác để đánh giá hiệu quả của các biện pháp phòng ngừa. Baudrand, L., Castellvi, C., Kinoshita, N., Sala, A., & Lechevalier, S. (2018). Developments in Well-Being at Work in Japan (Sự phát triển phúc lợi tại nơi làm việc ở Nhật Bản). CEAFJP Discussion Paper #18-05, Trung tâm Nghiên cứu Cao cấp Pháp – Nhật tại Paris. Nghiên cứu tập trung vào những thay đổi trong phúc lợi và chất lượng cuộc sống của người lao động tại Nhật Bản. Nghiên cứu kết hợp phân tích chính sách lao động, thực tiễn doanh nghiệp và nhận thức xã hội, nhấn mạnh vai trò của công nghệ, quản lý hiện đại và thái độ của người lao động. Dữ liệu thực nghiệm cho thấy tác động của các chính sách như giới hạn giờ làm việc, tăng cường chế độ nghỉ phép và làm việc linh hoạt. Ngoài ra, nghiên cứu đặt Nhật Bản trong bối cảnh so sánh với các nước phát triển khác để đánh giá mức độ hiệu quả của những cải cách này. Tuy nhiên, nghiên cứu chưa đi sâu vào sự khác biệt giữa các ngành nghề, quy mô doanh nghiệp cũng như ảnh hưởng đối với nhóm lao động dễ bị tổn thương như lao động hợp đồng và phụ nữ đi làm sau sinh.
Ý nghĩa khoa học
Có nhiều nghiên cứu liên quan đến văn hóa làm việc tại Nhật Bản, đặc biệt là tác động của hiện tượng karōshi (làm việc quá sức) cũng như các chính sách cải cách lao động. Tuy nhiên, các nghiên cứu vẫn còn thiếu những phân tích chi tiết về sự chuyển đổi từ khái niệm “làm việc đến chết” (Karōshi) đến đảm bảo sự cân bằng giữa cuộc sống và công việc, từ đó rút ra các bài học kinh nghiệm trong việc xây dựng môi trường làm việc bền vững ở Việt Nam. Vì vậy, nghiên cứu này đã được thực hiện nhằm giải quyết những vấn đề trên.