Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
Việc dịch các từ ngữ văn hóa đặc thù (culture-specific words – CSWs) trong các tác phẩm văn học là một thách thức lớn, đặc biệt đối với những tác phẩm gắn liền với một bối cảnh văn hóa cụ thể. Trong tiểu thuyết “Slumdog Millionaire” của Vikas Swarup, các yếu tố văn hóa Ấn Độ hiện diện đậm nét thông qua các từ ngữ liên quan đến ẩm thực, lễ hội, trang phục, tín ngưỡng và phong tục tập quán. Khi chuyển ngữ những từ ngữ này sang tiếng Việt, người dịch thường gặp khó khăn do thiếu các từ tương đương trực tiếp trong ngôn ngữ đích, dẫn đến nguy cơ làm mất đi sắc thái văn hóa nguyên bản hoặc gây hiểu lầm cho độc giả Việt Nam, đặc biệt với những người chưa quen thuộc với văn hóa Ấn Độ.
Những từ như “sari” (trang phục truyền thống của phụ nữ Ấn Độ), “Diwali” (lễ hội ánh sáng lớn của người Ấn) hay “pukka sahib” (thuật ngữ mang dấu ấn thực dân Anh) đều mang giá trị văn hóa sâu sắc. Do đó, việc chuyển ngữ các từ ngữ này đòi hỏi người dịch phải có sự cân nhắc kỹ lưỡng để vừa giữ được ý nghĩa gốc, vừa đảm bảo tính dễ hiểu và phù hợp với bối cảnh văn hóa của người đọc tiếng Việt.
Thực tế cho thấy, hiện nay vẫn còn rất ít công trình nghiên cứu chuyên sâu về việc dịch từ ngữ văn hóa Ấn Độ sang tiếng Việt, đặc biệt là trong bối cảnh văn học hiện đại. Điều này cho thấy tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu này. Việc tìm hiểu cách dịch giả Nguyễn Bích Lan đã áp dụng các thủ pháp dịch thuật nào trong bản dịch “Triệu Phú Khu Ổ Chuột” không chỉ góp phần làm sáng tỏ quá trình dịchxử lý dịch thuật các từ ngữ văn hóa mà còn cung cấp những gợi ý hữu ích cho người học và người làm nghề dịch trong việc tiếp cận các tác phẩm giàu tính văn hóa.
Ngoài ra, nghiên cứu này còn có ý nghĩa trong việc bảo tồn và truyền tải trọn vẹn giá trị văn hóa của nguyên tác đến độc giả mục tiêu, góp phần vào sự phát triển của ngành dịch thuật văn học và lý luận dịch thuật tại Việt Nam.
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Tài liệu nghiên cứu liên quan
Tác giả đã xem xét các nghiên cứu trước đây có liên quan trực tiếp đến nghiên cứu này trong phần này. Theo đó, nhà nghiên cứu đã phát hiện ra một số nghiên cứu trước đó có cùng chủ đề nhưng các mục khác nhau hoặc cùng chủ đề nhưng các đối tượng khác nhau. Các phát hiện của nghiên cứu được tóm tắt dưới đây.
| STT | Tên nghiên cứu (Tác giả) | Cặp ngôn ngữ | Thể loại văn bản gốc | Mục tiêu nghiên cứu | Mô hình áp dụng | Thủ pháp phổ biến nhất | Kết quả khác |
| 1 | Vinay and Darbelnet’s Translating Procedures Used in Translating Culture-Specific Words: A Case Study of George Orwell’s Animal Farm (Al-Hubaishi, 2023) | Anh → Ả Rập | Tiểu thuyết chính trị – ẩn dụ | 1. Khám phá thủ pháp dịch CSWs. 2. Xác định thủ pháp được dùng phổ biến nhất. | 7 thủ pháp của Vinay & Darbelnet | Tương đương (Equivalence) (51% & 42%) | Dùng 5-6 thủ pháp; dịch chịu ảnh hưởng bởi văn hóa và mục đích. |
| 2 | The Translation Procedure of Cultural Words in Novel Diary of a Wimpy Kid: The Ugly Truth (Purnomo, 2017) | Anh → Indonesia | Tiểu thuyết thiếu nhi | Xác định thủ pháp dịch CSWs | Thủ pháp của Newmark | Phi tự nhiên hóa (Naturalization) (16/33) | Tìm ra 6 thủ pháp; chú trọng đến độ chính xác. |
| 3 | The Translation Procedures of Cultural Expressions Applied in A Game of Thrones (Oey & Asmarani, 2016) | Anh → Indonesia | Tiểu thuyết giả tưởng | Phân tích loại CSW và thủ pháp dịch | Thủ pháp của Newmark | Chuyển ngữ nguyên dạng (Transference) (68%) | Văn hóa nguồn chiếm ưu thế; nhấn mạnh tôn trọng nguyên tác. |
| 4 | Identification of Translation Procedures for Culture-Specific Items in a Short Story (Kuleli, 2021) | Thổ Nhĩ Kỳ → Anh | Truyện ngắn văn học | 1. Phân loại CSIs. 2. Xác định thủ pháp dịch | Thủ pháp sửa đổi của Newmark | Tương đương văn hóa (Cultural Equivalent) (71%) | Dùng Skopos; dùng chuyển ngữ nguyên dạng, phân tích thành phần và mô tả. |
| 5 | The Translation of Cultural Words in Novel The Associate (Farah, 2020) | Anh → Indonesia | Tiểu thuyết pháp lý | Phân tích CSWs và chuẩn mực của dịch giả | Danh mục văn hóa và thủ pháp của Newmark | Chuyển ngữ nguyên dạng (28%) | Dùng 11 thủ pháp; có chuẩn mực “trách nhiệm”. |
| 6 | The Translation Procedures in Translating the Cultural Words in the Young Adult Novel Eragon (Shermy, 2013) | Anh → Indonesia | Tiểu thuyết giả tưởng/thiếu niên | Tìm và phân tích thủ pháp dịch CSWs | Thủ pháp của Newmark (1988) | Tương đương văn hóa (54.13%) | Phân tích 109 CSWs; dùng 7 thủ pháp, chủ yếu là couplets và phi tự nhiên hóa; nhấn mạnh dễ hiểu với người đọc đích. |
| 7 | An Analysis of Translation Procedures of Cultural-specific Items from English into Arabic Applied in “Sunshine in the Rain: A Maid’s Courage” (Al Sammarraie, 2023) | Anh → Ả Rập | Truyện ngắn văn học | Phân tích thủ pháp và tần suất dịch CSWs; chỉ ra nhữngkhám phá khó khăn trong việc truyền tải yếu tố văn hóa | Mô hình CSIs và thủ pháp của Newmark | Dịch nguyên văn (Literal 17.6%), Biến đổi (Modulation 16.3%), Diễn giải (Paraphrasing 12.6%) | Dịch giả ưu tiên trung thành với nguyên tác; hạn chế dùng phi tự nhiên hóa, chú thích, diễn giải; dùng chuyển ngữ nguyên dạng và tương đương văn hóa ở mức vừa phải. |
Khoảng trống nghiên cứu
Tổng quan các công trình trước cho thấy phần lớn nghiên cứu về dịch từ ngữ văn hóa đặc thù (CSWs) sử dụng tiếng Anh làm ngôn ngữ nguồn, với các ngôn ngữ đích phổ biến là tiếng Indonesia và tiếng Ả Rập. Hiện chưa nhiều nghiên cứu nào tập trung vào cặp ngôn ngữ Anh – Việt, cho thấy một khoảng trống rõ rệt về ngôn ngữ đích, đặc biệt liên quan đến tiếng Việt.
Về thể loại, các nghiên cứu chủ yếu khảo sát các văn bản phi hiện thực hoặc chính trị ẩn dụ như nghiên cứu về tác phẩm “Animal Farm” (Al-Hubaishi, 2023), thể loại giả tưởng như nghiên cứu về tác phẩm “A Game of Thrones” (Oey & Asmarani, 2016), thể loại pháp lý như nghiên cứu về tác phẩm “The Associate (Farah, 2020) hay thể loại thiếu nhi như nghiên cứu về tác phẩm “Diary of a Wimpy Kid” (Purnomo, 2017). Điều này chưa phản ánh được đặc điểm của văn học hiện thực đương đại – thể loại tái hiện sinh động đời sống và văn hóa trong những bối cảnh xã hội cụ thể.
Về mặt lý thuyết, phần lớn nghiên cứu áp dụng mô hình thủ pháp dịch của Newmark (1988), bên cạnh một số nghiên cứu sử dụng khung lý thuyết của Vinay & Darbelnet (1995/2000). Các thủ pháp phổ biến nhất là chuyển ngữ nguyên dạng (transference) và tương đương văn hóa (cultural equivalent), như tỷ lệ 68% chuyển ngữ nguyên dạng trong nghiên cứu của Oey & Asmarani (2016) hay 71% tương đương văn hóa trong nghiên cứu của Kuleli (2021).
Từ đó kết luận, hiện còn thiếu nghiên cứu về dịch CSWs từ tiếng Anh sang tiếng Việt trong văn học hiện thực đương đại, đặc biệt đối với các tác phẩm có bối cảnh văn hóa Ấn Độ. Nghiên cứu này nhằm bổ sung vào khoảng trống đó thông qua việc phân tích các CSWs trong “Slumdog Millionaire” – một tiểu thuyết hiện thực giàu yếu tố văn hóa Ấn Độ – và bản dịch tiếng Việt “Triệu phú khu ổ chuột” được dịch bởi dịch giả Nguyễn Bích Lan. Việc áp dụng thủ pháp dịch của Newmark góp phần mở rộng phạm vi ngôn ngữ và thể loại nghiên cứu, đồng thời làm rõ cách thức chuyển tải ý nghĩa văn hóa trong việc dịch từ ngữ văn hóa đặc thù.
Ý nghĩa khoa học
Nghiên cứu được kỳ vọng sẽ cung cấp những hiểu biết thiết thực cho sinh viên và dịch giả đang gặp khó khăn trong việc chuyển tải các yếu tố văn hóa đặc thù trong tác phẩm văn học, đặc biệt là khi dịch từ tiếng Anh sang tiếng Việt. Thông qua việc phân tích cụ thể các lựa chọn dịch thuật của dịch giả Nguyễn Bích Lan trong bản dịch “Triệu phú khu ổ chuột”, nghiên cứu góp phần chỉ ra các thủ pháp phù hợp giúp giữ nguyên sắc thái văn hóa mà vẫn đảm bảo tính dễ hiểu cho độc giả Việt.
Bên cạnh đó, đề tài mở ra hướng nghiên cứu sâu hơn về việc chuyển ngữ các từ ngữ mang đậm bản sắc văn hóa trong văn học hiện thực đương đại – một thể loại chưa được khai thác nhiều ở Việt Nam. Các nhà nghiên cứu có thể tiếp tục đào sâu khía cạnh này hoặc sử dụng kết quả nghiên cứu như một cơ sở tham khảo cho những công trình học thuật tiếp theo.