Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
Trong bối cảnh toàn cầu hóa ngày càng sâu rộng, giao lưu xuyên quốc gia và tương tác đa văn hóa ngày càng phổ biến. Khả năng sử dụng ngoại ngữ đã trở thành một yêu cầu thiết yếu đối với sinh viên đại học, đặc biệt là trong các tình huống giao tiếp đa ngôn ngữ. Trong quá trình này, hiện tượng chuyển mã (code-switching) – việc luân phiên sử dụng hai hay nhiều ngôn ngữ trong cùng một phát ngôn, hội thoại hoặc ngữ cảnh – đã trở nên phổ biến và tự nhiên. Cùng với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin, mạng xã hội như Facebook, Instagram, Zalo… đã trở thành không gian giao tiếp chính của giới trẻ. Những nền tảng này tạo điều kiện thuận lợi để người dùng dễ dàng sử dụng đồng thời nhiều ngôn ngữ, qua đó thúc đẩy hiện tượng chuyển mã. Với sinh viên ngành Trung – những người có tiếng Việt là ngôn ngữ mẹ đẻ, tiếng Trung là chuyên ngành, và tiếng Anh là ngôn ngữ phổ biến trong giáo dục – hành vi chuyển mã giữa ba ngôn ngữ này là một hiện tượng đáng quan tâm và mang nhiều ý nghĩa xã hội, tâm lý, và ngôn ngữ học. Tuy nhiên, hiện nay vẫn còn thiếu các nghiên cứu tập trung vào hiện tượng chuyển mã trên nền tảng mạng xã hội, đặc biệt là từ góc nhìn của người nói và trong bối cảnh đa ngôn ngữ như trường hợp của sinh viên khoa Ngôn ngữ và Văn hóa Trung Quốc – Đại học Ngoại ngữ – Đại học Quốc gia Hà Nội (ULIS). Việc nghiên cứu vấn đề này không chỉ giúp lấp đầy khoảng trống trong học thuật mà còn mang tính thực tiễn cao trong việc hiểu rõ hơn về hành vi ngôn ngữ của sinh viên đa ngữ trong môi trường giao tiếp hiện đại.
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Hiện tượng chuyển mã đã thu hút sự quan tâm rộng rãi của các nhà ngôn ngữ học và xã hội học, cả trong và ngoài nước. Một số công trình tiêu biểu có thể kể đến như:
- Riris Desnia Sihombing & Meisuri (2014): nghiên cứu chuyển mã trong các cuộc hội thoại đa ngôn ngữ.
- Dương Thị Hồng Thắm (2016): phân tích hiện tượng chuyển mã trong môi trường học thuật.
- Sultana, Adnan và Nawaz (2020): tập trung vào chuyển mã trên mạng xã hội trong môi trường đa ngôn ngữ. Tại Việt Nam, cũng có một số công trình nghiên cứu liên quan như:
- Trần Hồng Điệp (2018), Nguyễn Thị Vân (2018): phân tích dạng chuyển mã và nguyên nhân trong giao tiếp học đường và trên mạng. Tuy nhiên, phần lớn các nghiên cứu trên đều:
- Tập trung vào song ngữ, đặc biệt là giữa tiếng Anh và một ngôn ngữ khác.
- Chú trọng vào phân loại dạng chuyển mã hơn là yếu tố thái độ, động cơ hay tần suất chuyển mã.
- Thiếu các nghiên cứu thực nghiệm cụ thể trong bối cảnh mạng xã hội, đặc biệt là với các nhóm đa ngôn ngữ như sinh viên khoa Trung – ULIS. Do đó, nghiên cứu hiện tại có giá trị trong việc mở rộng phạm vi và nội dung nghiên cứu về chuyển mã, đặc biệt trong môi trường số và từ góc nhìn người sử dụng ngôn ngữ.
Ý nghĩa khoa học
Nghiên cứu mang tính mới mẻ và đóng góp học thuật ở các khía cạnh sau:
- Đối tượng nghiên cứu mới: Sinh viên ngành Trung với nền tảng ngôn ngữ đa dạng (tiếng Việt, tiếng Trung, tiếng Anh).
- Bối cảnh đặc thù: Giao tiếp trên mạng xã hội – không gian ngôn ngữ đang ngày càng chiếm ưu thế trong đời sống hiện đại nhưng vẫn chưa được nghiên cứu nhiều tại Việt Nam.
- Góc nhìn người nói: Thay vì chỉ quan sát hiện tượng, nghiên cứu đi sâu vào thái độ, động cơ, và tần suất chuyển mã dưới quan điểm chủ thể. Khung lý thuyết:
- Mô hình Đánh dấu của Myers-Scotton (1993): giúp phân tích cách người nói lựa chọn ngôn ngữ nhằm thể hiện mục đích xã hội.
- Thuyết thích nghi giao tiếp của Howard Giles (1973): làm rõ cách người nói điều chỉnh ngôn ngữ theo đối tượng.
- Thuyết nhận diện xã hội của Tajfel & Turner (1979): giải thích động cơ tâm lý – xã hội của hành vi chuyển mã. Kết quả nghiên cứu kỳ vọng sẽ đóng góp vào hiểu biết lý thuyết về hành vi ngôn ngữ đa ngữ trong môi trường trực tuyến, đồng thời cung cấp cơ sở thực tiễn để cải thiện chiến lược giao tiếp trong môi trường số.