Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
Những năm gần đây, khi thế giới bước vào kỷ nguyên của thời đại số, công nghệ thông tin và trí tuệ nhân tạo được quan tâm hơn bao giờ hết. Sự phát triển của trí tuệ nhân tạo (Artificial Intelligence – AI) tác động đến mọi lĩnh vực đời sống, và lĩnh vực giáo dục cũng nằm trong số đó. AI ngày càng tác động sâu rộng đến giáo dục đại học, đặc biệt trong lĩnh vực văn viết học thuật – nơi các công cụ hỗ trợ dựa trên AI (AI-based tools) mang lại cả cơ hội lẫn thách thức.
Sự bùng nổ của Trí tuệ nhân tạo tạo sinh (Generative AI – GenAI) đánh dấu bởi sự ra đời Trí tuệ nhân tạo đàm thoại tạo sinh (GenAI Chatbot – GenAIC) như ChatGPT, Gemini, Claude,… đã thu hút sự chú ý về những tác động tiềm tàng của chúng đối với lĩnh vực học thuật một cách mạnh mẽ. GenAIC với khả năng xử lý ngôn ngữ tự nhiên vượt trội, không chỉ đơn thuần là công cụ tìm kiếm thông tin mà còn mở ra tiềm năng to lớn trong việc hỗ trợ các tác vụ học thuật phức tạp. GenAIC được cho là công cụ hỗ trợ nghiên cứu hữu ích trong việc lên ý tưởng, tổng hợp thông tin và tóm tắt một lượng lớn dữ liệu văn bản trong quá trình các nhà nghiên cứu phân tích dữ liệu và biên soạn bài viết của họ (Berg, 2023; Chan & Zhou, 2023), góp phần nâng cao hiệu quả trong việc xuất bản (Kitamura, 2023; van Dis et al., 2023). Như vậy, hiện nay GenAIC có thể hỗ trợ sinh viên một cách toàn diện từ giai đoạn tìm kiếm thông tin, tóm tắt tài liệu, gợi ý cấu trúc bài viết đến chỉnh sửa và hoàn thiện văn bản.
Mặt khác, sự xuất hiện của GenAIC cũng đặt ra nhiều thách thức liên quan đến giới hạn của GenAI và nảy sinh những vấn đề nan giải về mặt đạo đức và tính liêm chính học thuật. Đặc biệt, đối với một công trình học thuật quan trọng như khóa luận tốt nghiệp (KLTN), việc sử dụng GenAIC đã và đang dấy lên nhiều tranh cãi. Việc sinh viên sử dụng AIC một cách thiếu trách nhiệm có thể dẫn đến các hành vi gian lận, làm giảm giá trị của công trình nghiên cứu (Stokel-Walker & Van Noorden, 2023; Chan & Hu, 2023) và ảnh hưởng đến tính hợp lệ của các hoạt động đánh giá (Zhai, 2022). Ngoài ra, sự bùng nổ của GenAIC gây ra những lo ngại về nguy cơ kìm hãm tính sáng tạo và tư duy phản biện của sinh viên đại học, dẫn đến tình trạng sinh viên phụ thuộc vào công cụ này, mất dần khả năng phân tích và phản biện cũng như kỹ năng tìm kiếm thông tin mở rộng.
Vậy nên, việc hiểu rõ thực trạng sử dụng GenAIC của sinh viên, đặc biệt là sinh viên năm cuối – những người đang trực tiếp đối mặt với thách thức và cơ hội từ công nghệ này trong quá trình thực hiện khóa luận tốt nghiệp – trở nên hết sức cấp thiết. Mặc dù sự quan tâm toàn cầu đối với chủ đề này đang tăng lên, nhưng hiện tại, các nghiên cứu chuyên sâu liên quan đến đề tài tại Khoa Ngôn ngữ và Văn hóa Nhật Bản (FJLC), Trường Đại học Ngoại ngữ (ULIS), Đại học Quốc gia Hà Nội (VNU) vẫn còn hạn chế. Điều này đặc biệt đáng chú ý bởi sinh viên ngành ngôn ngữ thường xuyên phải làm việc chuyên sâu với văn bản và ngôn ngữ – những lĩnh vực thế mạnh của GenAIC.
Do đó, nghiên cứu này được thực hiện nhằm cung cấp một cái nhìn toàn diện về thực trạng sử dụng GenAIC trong quá trình viết KLTN của sinh viên năm 4 FJLC – ULIS, từ đó cung cấp cơ sở dữ liệu để xây dựng các hướng dẫn, quy định phù hợp nhằm thúc đẩy việc sử dụng GenAIC một cách hiệu quả, có trách nhiệm và đảm bảo tính đạo đức trong quá trình làm KLTN, góp phần nâng cao chất lượng KLTN và năng lực nghiên cứu của sinh viên FJLC – ULIS trong kỷ nguyên số.
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Nghiên cứu quốc tế
Nghiên cứu của Donlon, E., & Tiernan, P. (2023) với tiêu đề “Chatbots and Citations: An experiment in academic writing with Generative AI” đã nhận định rằng Chatbots gây ấn tượng bởi tiềm năng trong từng phần riêng lẻ của một bài báo khoa học, ví dụ như phần giới thiệu, kết luận và tiêu đề. Tác giả nhận định AI Chatbots chưa thể viết một bài báo học thuật hoàn chỉnh, chất lượng cao từ đầu đến cuối mà không cần sự can thiệp thủ công, nhưng tác giả khẳng định nó có thể được sử dụng để lên ý tưởng, xây dựng và bổ trợ một số khía cạnh của bài viết hoặc tạo dàn ý, bản viết nháp cho một bài báo. Bài viết cũng nhận định GenAI (ở đây là ChatGPT) đề xuất các tài liệu tham khảo là các nguồn thực tế, độ uy tín và tính minh bạch cao, dễ dàng kiểm chứng khi tra cứu các trang như Google Scholar và phần lớn các tài liệu tham khảo được AIC sử dụng trong ngữ cảnh thích hợp. Điểm hạn chế của đề tài này là giới hạn về công cụ, cụ thể nghiên cứu này chỉ tập trung nghiên cứu về ChatGPT 3.5 (phiên bản dùng thử miễn phí) và chưa có thực nghiệm đánh giá toàn diện về hiệu quả của ChatGPT trong từng bước cụ thể khi viết một bài báo khoa học hay bài nghiên cứu. Ngoài ra, bài viết cũng chưa đề cập đến vấn đề nhận thức của người dùng khi sử dụng các công cụ AI để thực hiện các bài viết học thuật.
Bàn về cơ hội và thách thức trong ứng dụng của GenAIC (trong trường hợp này là ChatGPT) vào lĩnh vực giáo dục, tác giả Karthikeyan C Karthikeyan C với bài báo “Literature Review on Pros and Cons of ChatGPT Implications in Education” được đăng tải trên Tạp chí khoa học và nghiên cứu (2023) đã khái niệm hóa ChatGPT là gì và cách ChatGPT tác động đến văn hóa học tập của con người, đưa ra lợi ích và hạn chế của ChatGPT bằng cách tổng hợp và phân tích tài liệu, đồng thời chia sẻ lợi ích của ChatGPT trong giáo dục tại Ấn Độ nói riêng và trên thế giới nói chung bằng cách khảo sát người dùng. Bài báo này cũng hạn chế về mặt công cụ (chỉ nghiên cứu ChatGPT) và những chia sẻ của người dùng trong khảo sát chưa cụ thể, chưa đánh giá được hiệu quả và hạn chế của ChatGPT trong từng mục đích sử dụng.
Nghiên cứu toàn diện về ảnh hưởng của AI trong nghiên cứu và văn viết học thuật, Khalifa, M., & Albadawy, M. (2024) đã tổng hợp và phân tích 24 nghiên cứu được xuất bản tính từ năm 2019 lấy từ cơ sở dữ liệu như PubMed, Embase và Google Scholar. Nghiên cứu này đã nhận định tiềm năng đáng kể của GenAIC (cụ thể là ChatGPT) khi hỗ trợ nghiên cứu và văn viết học thuật trong 6 lĩnh vực cốt lõi sau: 1) Lên ý tưởng và thiết kế nghiên cứu; 2) Cải thiện cấu trúc và nội dung bài; 3) Hỗ trợ tổng hợp tài liệu và viết tổng quan nghiên cứu; 4) Nâng cao quản lý và phân tích dữ liệu; 5) Hỗ trợ chỉnh sửa, đánh giá và xuất bản; 6) Hỗ trợ trong giao tiếp, phổ biến kết quả nghiên cứu và tuân thủ các quy tắc đạo đức. Nghiên cứu cũng cho rằng con người vẫn đang đối diện với những thách thức như duy trì tính liêm chính học thuật và sử dụng AI một cách cân bằng. Tương tự như các nghiên cứu trên, nghiên cứu này chỉ tập trung vào đối tượng là ChatGPT. Điểm mạnh của nghiên cứu là đã tổng hợp phân tích nhiều nghiên cứu đi trước và rút ra được 6 lĩnh vực thế mạnh cốt lõi của ChatGPT, hạn chế của nghiên cứu là giới hạn về mặt công cụ.
Nghiên cứu trong nước
Bài báo khoa học với tiêu đề “Nhận thức về việc sử dụng ChatGPT làm công cụ hỗ trợ học tập và nghiên cứu của sinh viên Trường Đại học Ngoại ngữ – Đại học Đà Nẵng” đăng trên Tạp chí Khoa học và Công nghệ – Đại học Đà Nẵng (Quỳnh và cộng sự, 2024) đã đề cập đến kết quả đánh giá về cả nhận thức của sinh viên trường DHNN_DHDN trong việc sử dụng ChatGPT và hiệu quả của ChatGPT trong việc hỗ trợ học tập và nghiên cứu. Bài báo nhận định rằng ChatGPT có thế mạnh trong việc dịch tài liệu và cung cấp khối lượng lớn thông tin trong thời gian ngắn, nhưng không đánh giá cao tính chính xác và minh bạch của thông tin mà ChatGPT cung cấp. Bài báo không đi sâu vào vấn đề ứng dụng ChatGPT trong nghiên cứu hay văn viết học thuật mà chỉ đưa ra thực trạng sử dụng như một công cụ hỗ trợ học tập nói chung với vai trò như tìm kiếm thông tin, dịch thuật, học ngoại ngữ… và còn hạn chế về số lượng mẫu khảo sát.
Nghiên cứu về thực trạng ứng dụng ChatGPT trong học tập và nghiên cứu, Đặng Văn Em và cộng sự (2024) đã thực hiện khảo sát trên nhóm khách thể sinh viên Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh về mục đích sử dụng, tần suất sử dụng và cách thức sử dụng ChatGPT trong học tập. Nghiên cứu đã khảo sát diện rộng và đem lại cái nhìn tổng quan về cách sinh viên nhận định và sử dụng ChatGPT, nhưng còn hạn chế khi chưa đánh giá được hiệu quả của công cụ và thái độ của sinh viên với việc dùng ChatGPT trong từng mục đích (dịch thuật, học ngoại ngữ, giải quyết bài toán lập trình,…)
Tổng quan, GenAI Chatbot là sản phẩm mới được ra mắt công chúng, cụ thể là chưa đến 3 năm kể từ ngày ChatGPT – mô hình ngôn ngữ lớn đầu tiên thuộc GenAI được công bố (11/2022). GenAIC như ChatGPT, Gemini, Claude,… thời gian đầu ra mắt còn nhiều lỗi sai ngay cả khi trả lời câu hỏi thông thường, cho đến khi phát hành các phiên bản cập nhật thì GenAIC mới trở nên đáng tin cậy hơn và được sử dụng rộng rãi trong lĩnh vực giáo dục (2024–2025). Chính vì vậy, các nghiên cứu liên quan đến GenAIC trong lĩnh vực giáo dục, đặc biệt là vấn đề ứng dụng trong nghiên cứu khoa học hay các bài viết học thuật còn nhiều hạn chế. Các nghiên cứu chủ yếu nghiên cứu tác động của AI nói chung hoặc chỉ nghiên cứu cụ thể trường hợp của ChatGPT trong lĩnh vực giáo dục trong khi đã có nhiều GenAIC được phát hành và sử dụng rộng rãi.
Ý nghĩa khoa học
Đề tài cung cấp dữ liệu về thực trạng sử dụng GenAI Chatbot của nhóm đối tượng cụ thể (sinh viên năm 4 khoa Ngôn ngữ và Văn hóa Nhật Bản, trường Đại học Ngoại ngữ), góp phần làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo, đồng thời đóng góp vào kho tàng nghiên cứu về ứng dụng của AI trong giáo dục đại học, đặc biệt trong lĩnh vực nghiên cứu học thuật của sinh viên ngành ngôn ngữ.