Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
Tự tử trong học sinh trung học đang trở thành một vấn đề sức khỏe cộng đồng nghiêm trọng tại Việt Nam, với những hệ lụy sâu sắc về mặt xã hội và tâm lý. Giai đoạn vị thành niên vốn là thời kỳ nhạy cảm và dễ tổn thương, cộng thêm áp lực từ học tập, kỳ vọng gia đình và các mối quan hệ xã hội, khiến vấn đề càng trở nên phức tạp. Truyền thông đóng vai trò quan trọng trong việc định hình nhận thức công chúng, nhưng cách tiếp cận của báo chí Việt Nam về nguyên nhân dẫn đến tự tử vẫn chưa được nghiên cứu đầy đủ. Đây chính là lý do khiến đề tài này trở nên cấp thiết.
Nghiên cứu này cần được thực hiện vì ba lý do chính. Thứ nhất, truyền thông có sức ảnh hưởng lớn đến nhận thức và hành động của công chúng. Cách báo chí phản ánh vấn đề tự tử không chỉ định hướng dư luận mà còn tác động trực tiếp đến các chính sách về sức khỏe tâm thần và phòng chống tự tử. Nếu không hiểu rõ cách truyền thông đang đưa tin, chúng ta khó có thể đưa ra những giải pháp hiệu quả. Thứ hai, trong bối cảnh giáo dục Việt Nam với áp lực học tập cao, kỳ vọng gia đình nặng nề và thiếu nguồn lực chăm sóc sức khỏe tâm thần, việc báo chí làm rõ những yếu tố này là vô cùng cần thiết để thúc đẩy sự thay đổi hệ thống. Thứ ba, truyền thông có thể là công cụ mạnh mẽ để nâng cao nhận thức và thúc đẩy đối thoại xây dựng, nhưng nếu đưa tin giật gân hoặc kỳ thị, nó có thể gây hại và làm trầm trọng thêm vấn đề. Do đó, việc nghiên cứu cách báo chí đưa tin về tự tử là cấp thiết để đảm bảo thông tin được truyền tải một cách có trách nhiệm và hiệu quả.
Tóm lại, nghiên cứu này không chỉ làm rõ vai trò của truyền thông trong việc định hình nhận thức về tự tử mà còn góp phần thúc đẩy các biện pháp can thiệp chủ động, đặc biệt trong bối cảnh sức khỏe tâm thần thanh thiếu niên đang trở thành vấn đề nóng tại Việt Nam.
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Nhiều nghiên cứu đã được thực hiện nhằm xác định nguyên nhân tự tử ở thanh thiếu niên. Kết quả cho thấy có nhiều lý do khác nhau dẫn đến tự tử. Trầm cảm là một trong những tác nhân mạnh mẽ nhất dẫn đến ý định tự tử ở học sinh (Khánh và cộng sự, 2020; Nguyễn và cộng sự, 2013). Các yếu tố góp phần gây ra những vấn đề tâm lý này bắt nguồn từ sự lạm dụng thể chất và tinh thần trong gia đình, kết quả học tập kém, môi trường học tập căng thẳng (Nguyễn và cộng sự, 2013) hoặc trải qua những tình huống gây sốc hay đáng sợ (Trần và cộng sự, 2020). Nghiên cứu cũng làm nổi bật mối liên hệ chặt chẽ giữa động lực gia đình và nguy cơ tự tử ở học sinh, trong đó sự hỗ trợ từ gia đình đóng vai trò quan trọng trong việc ảnh hưởng đến các triệu chứng trầm cảm và ý định tự tử (Trần và cộng sự, 2020). Các cá nhân có hoàn cảnh gia đình bất ổn hoặc lớn lên cùng một thành viên trong gia đình mắc bệnh tâm lý có xu hướng bị trầm cảm nhiều hơn và dễ có ý định tự tử (Nguyễn và cộng sự, 2013). Ngoài ra, sự chấp nhận của cha mẹ có mối liên hệ mạnh mẽ với hành vi tự hại và tự tử ở học sinh (Nguyễn và cộng sự, 2020).
Bên cạnh các yếu tố về sức khỏe tinh thần và gia đình, các nguyên nhân khác như bạo lực, bị bắt nạt, trải qua nhiều hình thức bạo hành cùng lúc (polyvictimization) cũng góp phần làm gia tăng nguy cơ trầm cảm và ý định tự tử ở thanh thiếu niên. Cụ thể, trải nghiệm bạo lực và bị bắt nạt có mối liên hệ đáng kể với các triệu chứng trầm cảm và ý định tự tử ở học sinh (Trần và cộng sự, 2020; Khanh và cộng sự, 2020). Thanh thiếu niên từng trải qua bắt nạt trên mạng có nguy cơ tự hại cao hơn đáng kể (Nguyễn và cộng sự, 2020). Bên cạnh đó, việc bị nhiều hình thức bạo hành cùng lúc cũng có liên quan gián tiếp đến nguy cơ gia tăng ý định tự tử bởi các vấn đề sức khỏe tâm thần, khi việc tiếp xúc với nhiều hình thức bạo lực, tội phạm và lạm dụng có tác động tiêu cực đến sức khỏe tinh thần của thanh thiếu niên ở cả hai giới (Lê và cộng sự, 2016).
Mặc dù nhiều nghiên cứu đã làm sáng tỏ nguyên nhân và tác động của tự tử ở thanh thiếu niên, nhưng vẫn còn hạn chế về số lượng những phân tích vai trò của báo chí trong việc phản ánh và định hình diễn ngôn về vấn đề này. Hiện nay, số lượng nghiên cứu tại Việt Nam đi sâu vào phân tích cách truyền thông đưa tin về các vụ tự tử ở thanh thiếu niên, đặc biệt là về mặt nguyên nhân và tác động của nó đối với nhận thức của công chúng còn ít. Do đó, nghiên cứu này tập trung vào việc phân tích diễn ngôn báo chí Việt Nam về một vụ tự tử có tiếng, nhằm làm rõ cách báo chí góp phần định hình nhận thức xã hội về nguyên nhân tự tử ở thanh thiếu niên, từ đó đề xuất hướng cải thiện việc đưa tin về vấn đề nhạy cảm này.
Ý nghĩa khoa học
Nghiên cứu “Báo chí Việt Nam và Vấn đề tự tử ở thanh thiếu niên: Một phân tích diễn ngôn về một vụ việc có tiếng” mang ý nghĩa khoa học quan trọng nhờ tính mới và tiên tiến trong cách tiếp cận. Khác với các nghiên cứu trước đây ở Việt Nam, vốn chỉ tập trung vào việc liệt kê các nguyên nhân đa dạng dẫn đến tự tử ở thanh thiếu niên mà thiếu sự liên kết với cách truyền thông phản ánh vấn đề này, nghiên cứu này đi sâu vào phân tích diễn ngôn báo chí, đối chiếu các nguyên nhân đa chiều với thực tế được thể hiện trên truyền thông và tin tức. Điều này không chỉ làm rõ cách báo chí định hình nhận thức công chúng về tự tử mà còn phát hiện những khoảng trống, thiên lệch hoặc sai sót trong cách đưa tin. Bằng việc áp dụng phương pháp phân tích diễn ngôn vào một vụ việc cụ thể có tiếng, nghiên cứu mang tính ứng dụng cao, cung cấp cái nhìn toàn diện và sâu sắc hơn về mối quan hệ giữa truyền thông và vấn đề tự tử ở thanh thiếu niên trong bối cảnh văn hóa-xã hội đặc thù của Việt Nam. Điều này góp phần mở rộng hiểu biết về vai trò của truyền thông trong việc phản ánh và giải quyết các vấn đề sức khỏe tâm thần, đồng thời đặt nền móng cho các nghiên cứu liên ngành trong tương lai.