Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
Trong gần hai thập kỷ kéo dài từ năm 2008 đến 2024, thương mại Việt Nam đã trải qua nhiều giai đoạn biến động và tỷ giá hối đoái đóng vai trò là một trong những yếu tố quan trọng ảnh hưởng trực tiếp đến hoạt động xuất nhập khẩu của Việt Nam. Bắt đầu với khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008, sự mất giá của tiền tệ đã tác động mạnh mẽ đến nền kinh tế Việt Nam (Huyền Thư, 2013). Sau đó, theo Sáng và cộng sự (2019) Việt Nam phải đối mặt với cuộc chiến tranh thương mại Mỹ Trung (2018-2020) gây ảnh hưởng trực tiếp đến chuỗi cung ứng toàn cầu, làm Việt Nam phải điều chỉnh chính sách tỷ giá để duy trì xuất nhập khẩu bình ổn. Chiến tranh thương mại chưa kịp ngơi, toàn cầu phải đối mặt với đại dịch Covid-19 (2020-2022) đã khiến chuỗi cung ứng toàn cầu nói chung và Việt Nam nói riêng bị gián đoạn và làm tỷ giá hối đoái biến động mạnh (Cao, 2022). Và khi đại dịch qua khỏi, Việt Nam phải cố gắng đưa ra nhiều chính sách nhằm ổn định tỷ giá và hỗ trợ doanh nghiệp xuất khẩu. Có thể thấy, những sự kiện trên đã khiến Việt Nam trải qua gần hai thập kỷ với nền kinh tế, thương mại biến động mạnh. Việc nghiên cứu phân tích tác động của tỷ giá hối đoái đến xuất nhập khẩu của Việt Nam là vô cùng cấp thiết. Nó cung cấp cái nhìn toàn diện về tác động của tỷ giá hối đoái đến hoạt động xuất nhập khẩu của Việt Nam cũng như đánh giá mức độ hiệu quả của chính sách quản lý tỷ giá trong từng giai đoạn biến động khác nhau. Vì vậy, việc lựa chọn đề tài nghiên cứu này không chỉ mang tính cấp thiết mà còn có ý nghĩa thực tiễn cao trong bối cảnh nền kinh tế Việt Nam có thể đối mặt với nhiều cơ hội cũng như thách thức từ thị trường toàn cầu.
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Theo Genc & Artar (2014), nhiều quan điểm khác nhau có liên quan đến tỷ giá hối đoái, đặc biệt là về các chính sách tỷ giá nhằm điều chỉnh theo nhu cầu thị trường để tối ưu hóa hiệu suất và lợi nhuận. Các tác giả cho rằng sự thay đổi và biến động tỷ giá có thể tác động đến nền kinh tế thị trường. Họ đã phân tích mức độ ảnh hưởng của tỷ giá hối đoái đối với hoạt động xuất nhập khẩu tại các nền kinh tế mới nổi. Dựa trên dữ liệu bảng từ Ngân hàng Thế giới trong giai đoạn 1985-2012, nghiên cứu đã chỉ ra rằng tỷ giá có mối quan hệ mật thiết với hiệu suất xuất nhập khẩu trong dài hạn.
Oluyemi & Isaac (2017) tập trung vào tác động của tỷ giá hối đoái đối với hoạt động thương mại quốc tế của Nigeria trong khoảng thời gian từ 1996 đến 2015. Sử dụng mô hình hồi quy tự động với ba biến số (xuất khẩu, nhập khẩu, tỷ giá hối đoái), nghiên cứu chỉ ra rằng tỷ giá có ảnh hưởng dương nhưng không đáng kể đến nhập khẩu, trong khi tác động tiêu cực nhưng cũng không đáng kể đến xuất khẩu. Điều này cho thấy tỷ giá hối đoái không phải là yếu tố chính quyết định hoạt động xuất nhập khẩu của Nigeria.
Duasa (2009) đã nghiên cứu mức độ ảnh hưởng của biến động tỷ giá đến giá cả hàng nhập khẩu và xuất khẩu tại Malaysia. Dựa trên phương pháp phân tích phương sai và dữ liệu về tỷ giá danh nghĩa, cung tiền cũng như hoạt động thương mại trong giai đoạn 1999-2006, nghiên cứu cho thấy tỷ giá có tác động đáng kể đến biến động giá nhập khẩu và xuất khẩu, dù mức độ truyền tải tác động này chưa thực sự mạnh.
Tại Việt Nam, nghiên cứu của Phạm (2014) đã áp dụng mô hình ARDL để đánh giá tác động của tỷ giá hối đoái đối với cán cân thương mại giữa Việt Nam và 17 đối tác thương mại quan trọng, qua đó xác nhận sự tồn tại của hiệu ứng J-curve khi đồng VND bị mất giá. Tương tự, Trương và Võ (2023) sử dụng mô hình ARDL và cũng đưa ra kết luận tương đồng về hiệu ứng này. Bên cạnh đó, các nghiên cứu của Lê và Đặng (2017), và Hoàng và cộng sự (2020) đều khẳng định rằng sự thay đổi của tỷ giá có tác động tích cực đến cán cân thương mại của Việt Nam. Trong khi đó, Nguyễn Thị Mỹ Linh và Nguyễn Thị Kim Liên (2020) nhận định rằng biến động tỷ giá có thể thúc đẩy xuất khẩu nhưng không có ảnh hưởng đáng kể đến nhập khẩu.
Ý nghĩa khoa học
Việt Nam đang trong quá trình hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế toàn cầu, trong đó tỷ giá hối đoái đóng vai trò then chốt, tác động trực tiếp và sâu rộng đến hoạt động xuất nhập khẩu. Sự biến động của tỷ giá không chỉ ảnh hưởng đến cán cân thương mại mà còn quyết định năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp, thu hút vốn đầu tư nước ngoài và góp phần ổn định kinh tế vĩ mô. Do đó, việc nghiên cứu và đánh giá tác động của tỷ giá hối đoái trong bối cảnh hiện nay là vô cùng cần thiết, nhằm đưa ra những giải pháp phù hợp để giúp hàng hóa Việt Nam duy trì lợi thế cạnh tranh trên thị trường quốc tế.
Tại Việt Nam, tỷ giá hối đoái có sự điều chỉnh liên tục nhằm thích ứng với những biến động của thị trường quốc tế và các chính sách điều hành của Ngân hàng Nhà nước. Trong bối cảnh nền kinh tế toàn cầu tiếp tục đối mặt với nhiều thách thức, nghiên cứu này sẽ giúp làm rõ những xu hướng thay đổi của tỷ giá hối đoái, đánh giá mức độ ảnh hưởng đến xuất nhập khẩu và đưa ra dự báo trong tương lai.