Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
Trong bối cảnh toàn cầu hóa ngày càng sâu rộng, các sản phẩm điện ảnh không chỉ đơn thuần mang tính giải trí mà còn trở thành phương tiện truyền tải, kiến tạo và duy trì những quan niệm văn hóa – xã hội giữa các khu vực trên thế giới. Trong đó, cách mà phương Đông được tái hiện qua lăng kính phương Tây đặc biệt trong các bộ phim về chiến tranh, di cư và tị nạn đang ngày càng trở thành một chủ đề được quan tâm trong nghiên cứu liên ngành giữa truyền thông, văn hóa và ngôn ngữ học. Chủ nghĩa Đông phương, với tư cách là một hệ tư tưởng mang tính lịch sử, vẫn tồn tại dai dẳng và có ảnh hưởng sâu rộng đến cách nhìn nhận và mô tả các quốc gia Á – Phi trong điện ảnh phương Tây.
Bộ phim The Swimmers của Netflix ra mắt năm 2022 là một ví dụ tiêu biểu khi khai thác câu chuyện có thật về hai chị em người Syria trên hành trình vượt biển đến châu Âu nhằm tìm kiếm tự do. Bộ phim không chỉ phản ánh những vấn đề nhân đạo cấp bách như chiến tranh, di cư, khủng hoảng người tị nạn mà còn ẩn chứa những lớp nghĩa về cách văn hóa phương Đông được tiếp nhận và tái hiện trong khung cảnh điện ảnh toàn cầu. Việc nghiên cứu bộ phim này dưới góc độ diễn ngôn phê phán không chỉ giúp làm sáng tỏ những biểu hiện tiềm ẩn của chủ nghĩa Đông phương mà còn tạo cơ hội để khám phá những yếu tố tích cực, nhân văn và đa dạng của văn hóa phương Đông trong điện ảnh.
Xuất phát từ thực tế trên, đề tài có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần nâng cao nhận thức về vai trò của điện ảnh trong việc kiến tạo hình ảnh văn hóa, đồng thời thúc đẩy cái nhìn khách quan, đa chiều và nhân văn hơn giữa các nền văn hóa trong thời đại hậu thuộc địa và toàn cầu hóa.
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Chủ nghĩa Phương Đông (Orientalism)
Edward Said (1978) định nghĩa Chủ nghĩa phương Đông là một phong cách phương Tây để thống trị, tái cấu trúc và thể hiện thẩm quyền đối với Phương Đông. Theo Said, Chủ nghĩa phương Đông là một diễn ngôn xây dựng phương Đông là kỳ lạ, lạc hậu, chưa văn minh và về cơ bản khác biệt so với phương Tây lý trí, tiến bộ. Sự đối lập nhị phân này dùng để biện minh cho thái độ và sự can thiệp của thực dân.
Các học giả sau này đã mở rộng khuôn khổ của Said, nhấn mạnh rằng Chủ nghĩa phương Đông không chỉ hoạt động trong các lĩnh vực học thuật và chính trị mà còn trong các văn bản văn hóa như phim ảnh, văn học và phương tiện truyền thông (McLeod, 2000; Shohat & Stam, 1994). Những đại diện này thường củng cố các khuôn mẫu, chẳng hạn như mô tả các nhân vật Trung Đông hoặc Châu Á là nạn nhân, kẻ xấu hoặc những cá nhân không có tiếng nói. Các nhà lý thuyết hậu thực dân đương đại lập luận rằng Chủ nghĩa phương Đông đã phát triển thành các hình thức tinh vi hơn và được coi là hàng hóa, đặc biệt là trong nền văn hóa đại chúng toàn cầu hóa, nơi phương Đông bị coi là vừa là mối đe dọa vừa là đối tượng của sự quyến rũ (Naficy, 2001; Huggan, 2001). Do đó, chủ nghĩa phương Đông vẫn là một công cụ phân tích có liên quan để khám phá động lực quyền lực ẩn chứa trong cách truyền thông miêu tả thế giới phi phương Tây.
Phân tích diễn ngôn phê phán (CDA)
Phân tích diễn ngôn phê phán (CDA) xuất hiện vào cuối thế kỷ 20 như một phương pháp tiếp cận liên ngành để xem xét ngôn ngữ và diễn ngôn liên quan đến quyền lực, hệ tư tưởng và cấu trúc xã hội (Fairclough, 1989; Van Dijk, 1993). Nó bắt nguồn từ ngôn ngữ học phê phán và là một phong trào tiên phong vào những năm 1970 bởi các học giả như Roger Fowler, Bob Hodge và Gunther Kress. Những nhà lý thuyết này lập luận rằng ngôn ngữ không trung lập mà phản ánh và tái tạo bất bình đẳng xã hội, thách thức các phương pháp tiếp cận ngôn ngữ truyền thống bỏ qua bối cảnh chính trị xã hội (Fowler et al., 1979).
Đến những năm 2000, CDA đã mở rộng để giải quyết các diễn ngôn đa phương thức (ví dụ: thị giác, thính giác), với các học giả như Kress và van Leeuwen (2001) phân tích cách hình ảnh và văn bản cùng nhau xây dựng ý nghĩa. Trong hai thập kỷ qua, các phương pháp tiếp cận của CDA đối với phương tiện truyền thông đã tăng lên gấp bội. Các nghiên cứu này không chỉ điều tra bối cảnh xã hội và giao tiếp của tin tức và các thể loại báo chí hoặc phát sóng khác, mà còn liên hệ chúng với một phân tích có hệ thống về các cấu trúc của diễn ngôn truyền thông, chẳng hạn như từ vựng, cú pháp, chủ đề, ẩn dụ, tính mạch lạc, mô tả diễn viên, bản sắc xã hội, thể loại, phương thức, tiền đề, các biện pháp tu từ, tương tác, lược đồ tin tức và phân tích đa phương thức của hình ảnh, trong số nhiều cấu trúc khác.
Các nghiên cứu liên quan và khoảng trống nghiên cứu
Một số nghiên cứu đã đi sâu vào việc miêu tả người châu Á, đặc biệt là người Ả Rập và người Hồi giáo, trong các bộ phim Hollywood. Luận văn thạc sĩ tại Đại học British Columbia phân tích hình ảnh người Ả Rập và người Hồi giáo trong lịch sử phim Hollywood. Tác giả đánh giá từ các bộ phim The Sheik (1921) và The Son of the Sheik (1926) – nơi người Ả Rập được miêu tả là “những kẻ man rợ, chưa văn minh” (Dajani, 2000) – đến cuối những năm 1960, khi bối cảnh chính trị (xung đột Ả Rập-Israel, chiến tranh Trung Đông) đã biến hình ảnh người Ả Rập/người Hồi giáo trong phim thành mối đe dọa về mặt ý thức hệ và chủ nghĩa khủng bố.
Vào cuối những năm 1990, Hollywood đã xem xét lại “người ngoài cuộc” bí ẩn trong The 13th Warrior (1999) và xem xét lại Chiến tranh vùng Vịnh trong Three Kings (1999). Nghiên cứu được đặt trong bối cảnh chủ nghĩa phương Đông trong các bộ phim Hollywood, nhấn mạnh vào các khuôn mẫu tiêu cực và sự chuyển đổi của chúng trong suốt quá trình lịch sử chính trị. Tác giả cũng tiếp nối lời chỉ trích của Edward Said bằng cách tập trung vào việc “vạch ra những khía cạnh tiêu cực của chủ nghĩa phương Đông” trong các bộ phim được chọn.
Một cuốn sách nghiên cứu tỉ mỉ dựa trên 20 năm thu thập của giáo sư truyền thông Jack Shaheen về các khuôn mẫu Ả Rập trong điện ảnh Mỹ và văn hóa đại chúng đã phân tích hơn 900 bộ phim Hollywood (1896-2000) và phát hiện ra rằng phần lớn (936 bộ phim) tạo ra những hình ảnh rất tiêu cực về người Ả Rập. Cuốn sách liệt kê một loạt các khuôn mẫu “xấu”: Đàn ông Ả Rập thường được miêu tả là những tên cướp, kẻ man rợ hoặc khủng bố, phụ nữ Ả Rập là những vũ công bụng hời hợt phục vụ cho những “ông trùm dầu mỏ” tham lam (Shaheen, 2003). Shaheen cũng phân tích hậu quả chính trị của những hình ảnh này – ví dụ, Hollywood đã giúp Israel “chiến thắng” trong cuộc chiến dư luận trong cuộc xung đột với Palestine từ rất lâu trước khi có Internet. Nghiên cứu này thuộc lĩnh vực truyền thông đại chúng và điện ảnh Hollywood, sử dụng quan điểm của chủ nghĩa phương Đông để phê phán cách Hollywood định kiến về người Ả Rập/Hồi giáo sau ngày 11/9 và trong lịch sử. Shaheen kêu gọi người xem nhận thức được những tác hại của những khuôn mẫu này trong cuộc sống thực.
Các học giả đã chỉ trích sâu rộng xu hướng của phương tiện truyền thông phương Tây khi mô tả người tị nạn là “nạn nhân” hoặc “mối đe dọa”, xóa bỏ khả năng tự quyết của họ và đồng nhất hóa những trải nghiệm đa dạng (Chouliaraki & Stolic, 2017). Tuy nhiên, ít nghiên cứu nào xem xét các nền tảng phát trực tuyến như Netflix, vốn thống trị hoạt động tiêu thụ văn hóa toàn cầu, thông qua những câu chuyện bề ngoài là “trao quyền” (Dinnie & Melewar, 2022). The Swimmers, do một nhóm do phương Tây đứng đầu sản xuất nhưng lại tập trung vào các nhân vật chính là người Ả Rập, là một ví dụ điển hình cho nghịch lý này. Trong khi các nghiên cứu hiện có đã xem xét các biểu hiện của chủ nghĩa phương Đông trong phim, thì vẫn cần phải điều tra sâu hơn về các chiến lược cụ thể được sử dụng trong The Swimmers để thể hiện trải nghiệm của người tị nạn và thể hiện các diễn ngôn của chủ nghĩa phương Đông. Nghiên cứu này nhằm mục đích giải quyết khoảng cách này bằng cách tiến hành CDA chi tiết về bộ phim, dựa trên các khuôn khổ và các phát hiện liên quan đã thảo luận ở trên, để khám phá sự tương tác phức tạp giữa biểu hiện, quyền lực và hệ tư tưởng.
Ý nghĩa khoa học
Đề tài nghiên cứu này mở rộng hướng tiếp cận liên ngành giữa ngôn ngữ học và nghiên cứu văn hóa truyền thông thông qua việc vận dụng mô hình Phân tích Diễn ngôn Phê phán của Fairclough cùng với Ngôn ngữ học Hệ thống Chức năng của Halliday để phân tích một tác phẩm điện ảnh đương đại. Thay vì chỉ tập trung vào nội dung câu chuyện hay hoàn cảnh chính trị xã hội xoay quanh vấn đề di cư như nhiều nghiên cứu trước, đề tài lựa chọn tiếp cận từ góc độ diễn ngôn điện ảnh, cụ thể là cách mà lời thoại, hình ảnh, âm thanh và nhân vật được xây dựng để truyền tải các quan niệm về phương Đông dưới lăng kính của phương Tây.
Tính mới của đề tài thể hiện ở việc sử dụng bộ phim The Swimmers như một ví dụ cụ thể để khảo sát sự hiện diện và vận động của tư duy Đông phương học trong điện ảnh ngày nay. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và làn sóng di cư ngày càng gia tăng, việc kết hợp giữa lý thuyết của Edward Said với công cụ phân tích ngôn ngữ cho phép nghiên cứu này vượt khỏi khuôn khổ phân tích cảm tính, thay vào đó tiếp cận phim ảnh như một diễn ngôn có cấu trúc, có định hướng và mang tính quyền lực.
Qua đó, nghiên cứu đặt điện ảnh vào vai trò của một phương tiện không chỉ để kể chuyện hay giải trí, mà còn là nơi kiến tạo, lặp lại và đôi khi thách thức các quan niệm mang tính khuôn mẫu về văn hóa. Bằng cách tiếp cận này, đề tài không chỉ đóng góp về mặt học thuật cho lĩnh vực phân tích diễn ngôn và nghiên cứu văn hóa mà còn góp phần gợi mở cách nhìn đa chiều và công bằng hơn trong việc tiếp nhận các sản phẩm truyền thông quốc tế.