Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn “Động vật, với tư cách là mẫu gốc, biểu trưng cho những lớp sâu kín của tiềm thức và bản năng. Những động vật là những biểu tượng của những bản nguyên và những sức mạnh vũ trụ, vật chất và tinh thần”. Từ những thần thoại cổ xưa đến các tác phẩm nghệ thuật hiện đại, hình ảnh các loài động vật đã trở thành một phần không thể thiếu trong di sản văn hóa của nhân loại. Biểu tượng động vật có mặt hầu hết các biểu hiện của đời sống, từ lĩnh vực tôn giáo, nghệ thuật, chính trị, văn hoá xã hội cho đến cả trong những giấc mơ của con người. Khi nhắc đến hình tượng động vật trong văn hóa nghệ thuật, chúng ta không thể không nhắc đến loài mèo – loài động vật đã có lịch sử tồn tại gắn liền với con người từ thời xa xưa, trong Nhật Bản – một nền văn hóa đầy những tinh hoa.
Trong văn hóa Nhật Bản, mèo không chỉ đơn thuần là vật nuôi mà còn mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc, gắn liền với tín ngưỡng và nghệ thuật. Hình tượng mèo xuất hiện trong nhiều truyền thuyết dân gian, trở thành biểu tượng may mắn, bảo hộ, hiện thân của những điều huyền bí và cả những cái xấu, cái ác. Đặc biệt, trong tranh Phù thế (Ukiyo-e) – dòng tranh khắc gỗ phát triển rực rỡ vào thời kỳ Edo, mèo được khắc họa với nhiều sắc thái khác nhau, từ hình ảnh bình dị, gần gũi và đáng yêu trong đời sống thường nhật đến những biểu tượng sâu sắc hơn, gắn liền với văn hóa và hình thái xã hội. Điều này đã phản ánh được sự giao thoa giữa niềm tin dân gian, các quan niệm thẩm mỹ nghệ thuật và biến động xã hội của Nhật Bản qua từng giai đoạn lịch sử.
Tuy nhiên, dù Ukiyo-e có sử dụng hình tượng mèo rất phổ biến, nhưng cho cho đến nay vẫn chưa có một nghiên cứu chuyên sâu nào đi riêng vào khám phá một cách hệ thống về sự xuất hiện, vai trò, ý nghĩa và mức độ ảnh hưởng của hình tượng mèo trong Ukiyo-e. Điều này đã đặt ra các câu hỏi: Tại sao mèo lại trở thành một hình tượng nổi bật trong Ukiyo-e? Những yếu tố văn hóa, xã hội nào đã thúc đẩy sự phổ biến của mèo trong dòng nghệ thuật này và điều đó phản ánh những giá trị truyền thống nào của xã hội Nhật Bản?
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Nghiên cứu về sự “sùng mèo” trong văn hóa Nhật Bản là một chủ đề phức hợp, đan xen giữa các khía cạnh văn hóa, nghệ thuật và tâm linh. Trên thế giới, nhiều học giả quan tâm đến chủ đề nghệ thuật tranh Phù thế (Ukiyo-e), đặc biệt là trong bối cảnh văn hóa Edo – Thời kỳ văn hóa đại chúng nở rộ. Ngoài ra, hình tượng mèo trong trong lịch sử và văn hóa nghệ thuật Nhật Bản và ý nghĩa văn hóa của chúng cũng là một đề tài vô cùng nổi bật. Nghiên cứu của Frederick Harris (2010) đã nêu ra lịch sử phát triển và thời gian thịnh vượng nhất của Ukyo-e, các chuyển biến và hướng phát triển đa dạng của dòng tranh này. Bên cạnh đó, cuốn sách Divine Felines: The Cat in Japanese Art: with over 200 illustrations của tác giả Rhiannon Paget tập trung vào lịch sử hình tượng mèo trong nghệ thuật Nhật Bản nói chung. Nghiên cứu này cho thấy, từ khi mèo chỉ là vật nuôi trong các gia đình quý tộc đến khi sắc lệnh thả mèo được ban hành, loài vật này dần trở thành một biểu tượng quen thuộc ở mọi tầng lớp xã hội. Ngoài ra, nghiên cứu của Grace Kim (2022) tập trung chủ yếu vào hình tượng mèo ma quái Bakeneko và cái nhìn về giới tính nữ qua ánh mắt của hình tượng mèo trong đó. Trong cuốn sách Shiryō toshite no neko-e (2014) của tác giả Fujiwara Shigeo cũng đã nêu ra các bức tranh vẽ mèo tiêu biểu và lịch sử phát triển của mèo tại các thời kỳ Nhật Bản được thể hiện qua tranh, v.v.
Mặc dù có nhiều công trình nghiên cứu đã đi sâu vào các khía cạnh riêng lẻ của chủ đề, vẫn còn những khoảng trống cần được lấp đầy. Cụ thể, các nghiên cứu trước đây thường tập trung riêng lẻ vào phân tích hình ảnh mèo trong một bối cảnh cụ thể như truyền thuyết mèo ma quái, hoặc lịch sử của hình tượng mèo nhưng chưa có nghiên cứu tổng hợp toàn diện sự “sùng mèo” trong cả các khía cạnh văn hóa, tâm linh và nghệ thuật trong Ukiyo-e. Chính vì thế, nghiên cứu này được đề xuất nhằm cung cấp một góc nhìn tổng quan và sâu sắc hơn về vai trò của mèo trong văn hóa Nhật Bản, đặc biệt là qua các tác phẩm Ukiyo-e, từ đó góp phần làm rõ mối liên hệ giữa các giá trị truyền thống dân gian với nghệ thuật đại chúng Nhật Bản.
Ý nghĩa khoa học
Đề tài nghiên cứu này không chỉ mang ý nghĩa khoa học trong việc làm sáng tỏ một khía cạnh độc đáo của văn hóa Nhật Bản, mà còn góp phần vào việc sáng tỏ mối quan hệ giữa văn hóa và nghệ thuật, góp phần vào việc nghiên cứu lịch sử văn hóa, cũng như mở rộng nghiên cứu về động vật trong văn hóa. Cụ thể, việc phân tích Ukiyo-e sẽ làm sáng tỏ hơn về cách thức mà nghệ thuật phản ánh và tác động đến văn hóa, và cả cách văn hóa tác động như thế nào đến nghệ thuật, khi dòng tranh truyền thống này có vai trò là một phương tiện “ghi lại” đời sống xã hội Nhật Bản qua các thời kỳ, đã tái hiện lại một cách chân thực và sinh động hình tượng mèo trong văn hóa nghệ thuật, cũng như dùng hình tượng mèo để phản ánh lại đời sống văn hóa xã hội. Đây có thể coi một góc nhìn mới về Ukiyo-e, khi đây không chỉ là một hình thức nghệ thuật mà còn là một nguồn tư liệu quý giá để nghiên cứu về văn hóa và lịch sử. Đồng thời, nghiên cứu này có thể là tiền đề cho các nghiên cứu tiếp theo về vai trò của các loài động vật khác trong văn hóa Nhật Bản và các nền văn hóa khác trên thế giới.