Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
,,Truyện Kiều” là kiệt tác văn học của Đại thi hào Nguyễn Du và là tác phẩm được yêu thích trên thế giới. Theo con số thống kê của thạc sĩ Nguyễn Thị Sông Hương (Nhà xuất bản Ehess, thuộc Trường nghiên cứu cao cấp về Khoa học xã hội, Paris, Cộng hòa Pháp), tính đến thời điểm này Truyện Kiều đã trải qua 14 thập kỷ dịch và tiếp nhận, được dịch ra 20 ngôn ngữ, với 75 bản dịch. Ngôn ngữ có nhiều bản dịch nhất là tiếng Anh (18 bản), tiếp đó là tiếng Pháp (12 bản), tiếng Trung (11 bản), tiếng Nhật (5 bản), tiếng Nga (3 bản) (Anh Thư 2020). Dịch giả Giáp Văn Chung hiện đang sống và làm việc tại Hungary khẳng định, từ khi “Truyện Kiều” được dịch ra nhiều thứ tiếng khác, nó đã trở thành “căn cước văn hóa”, lan tỏa những giá trị văn hóa Việt ra khắp năm châu – một nền văn hóa “độc đáo, rực rỡ và có bản sắc riêng” (theo Anh Thư 2020).
Tuy nhiên, việc dịch một tác phẩm truyện thơ Nôm chưa bao giờ là điều dễ dàng, bởi lẽ theo giáo sư, tiến sĩ Nguyễn Văn Dân (2020) “Truyện Kiều là một tác phẩm thơ hàm súc với nhiều điển tích, điển cố, ngạn ngữ, tục ngữ”. Quá trình dịch đòi hỏi nhiều các dịch giả phải dày công nghiên cứu để hiểu hết nội dung và nghệ thuật “Truyện Kiều”. Trong Lời giới thiệu của bản dịch, Irene và Franz Faber có viết: “Việc dịch tác phẩm sang một ngôn ngữ thuộc hệ Ấn Âu vấp phải những khó khăn thoạt đầu tưởng không thể vượt qua. Chẳng hạn người ta không thể nào tái hiện được tính chất âm nhạc của tiếng Việt trong tiếng Đức. Đặc trưng sáu thanh điệu của nó đã được các nhà thơ cổ điển tận dụng một cách hoàn hảo đến mức mỗi một tác phẩm thi ca đều vang lên như một chuỗi giai điệu réo rắt. Một bản dịch – cho dù trung thành như thế nào chăng nữa – vì vậy chẳng bao giờ có thể hơn là một văn bản thiếu đi phần tổng phổ”. Để dịch tác phẩm Truyện Kiều, hai dịch giả Irene và Franz Faber đã mất tới 7 năm đào sâu nghiên cứu. Có thể khẳng định rằng, dịch phẩm “Das Mädchen Kiều” đã mang văn hóa và văn học Việt Nam đến gần hơn với cộng đồng người Đức, như GS.TS Johannes Dieckmann, Chủ tịch Quốc hội Cộng hòa Dân chủ Đức (1964) đã nói “Das Mädchen Kiều là cả một kho báu chủ nghĩa nhân đạo và vẻ đẹp của nền văn hóa của nhân dân Việt Nam.” (theo Phạm Ngọc Kỳ, 2015).
Ở Việt Nam, các nghiên cứu xoay quanh dịch thuật “Truyện Kiều” trải dài ở nhiều khía cạnh, từ bản dịch văn bản đến sự truyền tải các giá trị văn hóa, cấu trúc ngôn ngữ và phong cách thơ của tác phẩm. Tuy nhiên, trong các nghiên cứu về dịch “Truyện Kiều” bằng tiếng Đức, lại có rất ít (hoặc gần như chỉ đề cập tới) những công trình nghiên cứu tập trung tìm hiểu các thủ pháp dịch điển tích, điển cố “Truyện Kiều”.
Vì vậy, với đề tài: “Phương pháp dịch điển tích, điển cố từ Tiếng Việt sang Tiếng Đức dựa trên tác phẩm “Truyện Kiều” (Nguyễn Du) và bản dịch “Das Mädchen Kiều” (Irene và Franz Faber)” người nghiên cứu hy vọng có thể tìm ra các thủ pháp dịch được sử dụng trong quá trình dịch tác phẩm “Truyện Kiều” của hai dịch giả Irene và Faber. Từ đó, đóng góp một phần nhỏ trong việc bổ sung khoảng trống nghiên cứu.
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Điển tích điển cố đóng một vai trò vô cùng quan trọng trong “Truyện Kiều”. Qua quá trình tìm hiểu và đọc tài liệu, người nghiên cứu nhận thấy vấn đề dịch thuật điển tích, điển cố trong “Truyện Kiều” đã được nghiên cứu phổ biến trong ngôn ngữ Trung và tiếng Anh. Tuy nhiên, đối với nghiên cứu dịch thuật điển tích, điển cố “Truyện Kiều” từ tiếng Việt sang tiếng Đức, người nghiên cứu không tìm thấy nghiên cứu hoàn chỉnh nào về vấn đề này. Dẫu vậy, qua các bài viết và nghiên cứu của dịch giả Trương Hồng Quang – một dịch giả luôn đau đáu về “Truyện Kiều” và dịch thuật “Truyện Kiều”, người nghiên cứu cũng thu thập được kiến thức về một vài điển tích, điển cố trong tác phẩm.
Ý nghĩa khoa học
Như đã đề cập trước đó, nghiên cứu dịch thuật điển tích, điển cố “Truyện Kiều” từ tiếng Việt sang tiếng Đức còn rất hạn chế, do vậy, nghiên cứu trên sẽ góp phần tìm hiểu những thủ pháp dịch thuật được hai dịch giả Irene và Franz Faber áp dụng để truyền tải nội dung hệ thống điển tích, điển cố sang tiếng Đức. Ngoài ra, nghiên cứu trên còn đóng vai trò như một tài liệu tham khảo đối với việc nghiên cứu và giảng dạy dịch thuật, đặc biệt là dịch thuật điển tích, điển cố “Truyện Kiều” bản tiếng Đức.