Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
Hiện nay, nhiều quốc gia chậm phát triển và đang phát triển vẫn phải đối mặt với tình trạng nghèo đói do mất cân bằng về tài sản và phân phối thu nhập cũng như nền kinh tế kém đa dạng. Để cải thiện tình trạng này đòi hỏi các quốc gia phải đưa ra những chính sách, sự đổi mới về nhiều lĩnh vực, đặc biệt là kinh tế, tài chính. Trong những năm gần đây, tài chính vi mô được đánh giá có vai trò quan trọng đối với sự phát triển kinh tế – xã hội của quốc gia.
Tại Việt Nam, hoạt động của các tổ chức vi mô đã được nhìn nhận và xem như một công cụ hiệu quả để thúc đẩy các quá trình xóa đói, giảm nghèo. Thông qua hoạt động tài chính vi mô, người nghèo, người có thu nhập thấp hoặc các doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ có thể tiếp cận các sản phẩm và dịch vụ tài chính. Mục tiêu chính của các tổ chức tài chính vi mô là nhằm mục tiêu tương trợ là chủ yếu thay vì mục tiêu lợi nhuận, đặc biệt là những tổ chức tài chính vi mô được tài trợ từ vốn nhà nước. Sự phát triển tổ chức tài chính vi mô tại Việt Nam đã đáp ứng tương đối nhu cầu vốn cho phát triển kinh tế, nông nghiệp nông thôn. Tuy nhiên, hoạt động của các tổ chức tài chính vi mô tại Việt Nam vẫn còn gặp nhiều rào cản hạn chế sự phát triển dẫn đến một số bộ phận khách hàng vi mô chưa thể tiếp cận được các dịch vụ tài chính cần thiết. Đồng thời, các tổ chức tài chính vi mô cũng gặp khó khăn trong việc nâng cao thu nhập khi môi trường kinh doanh ngày càng cạnh tranh gay gắt. Ngoài ra, sự thiếu đa dạng trong các sản phẩm tài chính vi mô cũng là một trở ngại lớn do chưa đáp ứng đầy đủ nhu cầu của khách hàng.
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Tình hình hiện nay, nghiên cứu về phát triển tổ chức vi mô tại Việt Nam là đề tài đang thu hút sự quan tâm từ xã hội. Tuy nhiên, trong lĩnh vực này vẫn chưa có nhiều nghiên cứu cụ thể về cả yếu tố định tính xen kẽ chút yếu tố định lượng cả trong và ngoài nước, các nghiên cứu trên thế giới rất đa dạng. Điều này càng trở nên quan trọng khi xem xét vai trò của các tổ chức tài chính vi mô (TCTCVM) trong việc cung cấp dịch vụ tài chính cho nhóm đối tượng trong xã hội có thu nhập thấp. Quá trình phát triển và chuyển đổi của các TCTCVM không chỉ chịu ảnh hưởng bởi các yếu tố nội tại của tổ chức mà còn bị chi phối bởi môi trường pháp lý, chính sách kinh tế và đặc điểm thị trường tài chính.
Dưới góc độ học thuật, một số sách trình bày các vấn đề mang tính khoa học và lý luận liên quan đến quá trình chuyển đổi của các TCTCVM; trong đó nổi bật là hai nghiên cứu của Ledgerwood và White (2006); Kate Lauer (2008). Cuốn sách “Transforming Microfinance Institutions” của Ledgerwood và White (2006) cung cấp những hiểu biết về mặt lý luận, đồng thời đưa ra các hướng dẫn về cách thức quản lý quá trình chuyển đổi và giải quyết các vấn đề chiến lược và vận hành trong quá trình chuyển đổi cho các TCTCVM và cho các cơ quan quản lý để cấp phép, quy định các nhà cung cấp tài chính vi mô (TCVM), trong đó tập trung vào việc phát triển khả năng của các TCTCVM phi lợi nhuận để huy động và trung gian tiết kiệm tự nguyện. Ngoài ra, nghiên cứu đưa ra trường hợp điển hình ở Uganda đã thực hiện chuyển đổi để trở thành một trung gian tài chính có giấy phép. Nghiên cứu của Kate Lauer (2008) trình bày một số vấn đề lý luận quan trọng về quyền sở hữu cần xem xét trong quá trình chuyển đổi các TCTCVM phi chính phủ, bao gồm các yếu tố có thể cản trở việc tổ chức phi chính phủ duy trì quyền kiểm soát đối với thể chế đã chuyển đổi, hạn chế về việc đóng góp vốn của tổ chức phi chính phủ vào danh mục cho vay và các tài sản khác, chuyển nhượng nợ, các bên liên quan của tổ chức phi chính phủ với tư cách là chủ sở hữu, quản trị doanh nghiệp, sử dụng quỹ tài trợ, quyền sở hữu và sứ mệnh.
Một nghiên cứu của Trường Tài chính và Quản lý Frankfurt (2012) khai thác kinh nghiệm của hai TCTCVM đã chuyển đổi thành công ở Kenya, trong đó đặc biệt tập trung vào việc lập kế hoạch và quản lý cũng như các khía cạnh hoạt động và cấu trúc của quá trình chuyển đổi các TCTCVM. Tuy nhiên, trong cả hai trường hợp, quy trình thực hiện đều yêu cầu nhiều nguồn lực hơn kế hoạch ban đầu và mất nhiều thời gian, cũng như làm gia tăng các thách thức hơn dự kiến. Nghiên cứu kết luận rằng, việc chuyển đổi thành một TCTCVM nhận tiền gửi là một nhiệm vụ to lớn và việc chuyển đổi các TCTCVM phải có một nền tảng quá khứ vững chắc và tiếp tục được tổ chức tốt cũng như đủ linh hoạt để duy trì nguyện vọng tập trung khi khó khăn phát sinh.
Quá trình chuyển đổi gây ra những lo ngại về khả năng xa rời sứ mệnh của TCVM từ mục tiêu cung cấp nguồn tài chính hợp lý cho người nghèo đến việc áp dụng mô hình kinh doanh hướng đến lợi nhuận. Kim Wagenaar (2012) nghiên cứu về việc xa rời sứ mệnh của các TCTCVM chuyển đổi từ tổ chức phi lợi nhuận thành tổ chức có lợi nhuận. Bằng việc sử dụng dữ liệu từ 1.558 TCTCVM trong vòng 15 năm, kết quả phân tích dữ liệu bảng chỉ ra rằng, tình hình lợi nhuận và loại hình pháp lý của TCTCVM ảnh hưởng đến phạm vi hoạt động của tổ chức. Nghiên cứu của Monika Wohltmann (2019) giới thiệu ba hình thức chuyển đổi của các TCTCVM và đánh giá mức độ tác động của các hình thức chuyển đổi này đối với tình trạng lệch sứ mệnh trong lĩnh vực TCVM. Dựa trên các kết quả thực nghiệm có sẵn trong nghiên cứu học thuật về TCVM tại khu vực châu Phi hạ Sahara, nghiên cứu này mô tả chi tiết đặc điểm chính của từng phương pháp và đánh giá tác động của chúng đối với mục tiêu ban đầu của TCVM. Kết quả nghiên cứu cho thấy quá trình chuyển đổi đã đóng góp vào việc triển khai và sự bền vững của TCVM nhưng đồng thời dẫn đến việc xa rời sứ mệnh của TCTCVM.
Đối với các nghiên cứu trong nước, các báo cáo chủ yếu mô tả lại thực trạng hoạt động của các TCVM hiện nay thông qua các số liệu, các sự kiện. Ưu điểm của nhóm tài liệu này là tạo ra được một hệ thống dữ liệu có tính liên tục về thị trường TCVM Việt Nam qua các năm. Nội dung chủ yếu tập trung đánh giá yếu tố pháp lý tác động đến hoạt động TCVM, cụ thể là các quy định tại văn bản pháp lý hiện hành của Việt Nam chưa phù hợp với thông lệ quốc tế về TCVM.
Nghiên cứu của Nguyễn Kim Anh và cộng sự (2013) với tựa đề “Mức độ bền vững của các TCTCVM Việt Nam: Thực trạng và một số khuyến nghị”. Đây là một nghiên cứu được thực hiện một cách bài bản và hệ thống về TCVM trong phân tích thực trạng về mức độ bền vững của các TCTCVM Việt Nam giai đoạn 2010 – 2012, từ đó đề xuất một số khuyến nghị. Nghiên cứu trình bày nhiều cách tiếp cận khác nhau để đưa ra khái niệm TCTCVM và hệ thống hóa cơ sở lý luận về tiêu chí đánh giá mức độ bền vững của TCTCVM xét trên ba góc độ: Bền vững về thể chế (ISS), bền vững về hoạt động (OSS) và bền vững về tài chính (FSS). Tổng hợp phân tích số liệu của thị trường Việt Nam, nghiên cứu chỉ ra các nhân tố ảnh hưởng đến mức độ bền vững của TCTCVM và giải pháp chủ yếu thuộc nhóm bên ngoài: (i) Chiến lược (quan điểm) của quốc gia về hoạt động TCVM, (ii) Hệ thống quản lý, giám sát trực thuộc Nhà nước, (iii) Nguồn vốn hoạt động, (iv) Quan điểm về “bền vững” và nhóm bên trong TCTCVM như kế hoạch kinh doanh, bộ máy quản trị, chất lượng sản phẩm, dịch vụ. Khi thực hiện các nội dung chính này, nhóm tác giả cũng nghiên cứu sự chuyển đổi của các TCTCVM vì đây là vấn đề có quan hệ hai chiều với sự bền vững của TCTCVM. Sự chuyển đổi của các TCTCVM tại Việt Nam được đề cập đến khi nghiên cứu quy định của Việt Nam về tính bền vững của thể chế các TCTCVM và các yêu cầu về sự bền vững tài chính của TCTCVM phi chính phủ có nhu cầu chuyển đổi và các TCTCVM sau khi chuyển đổi. Nghiên cứu này cũng trình bày kinh nghiệm chuyển đổi của hai TCTCVM trên thế giới, đó là Ngân hàng Card ở Philippines và Ngân hàng Acleda ở Campuchia.
Nghiên cứu của Hạ Thị Thiều Dao và cộng sự (2018) với đề tài “Giải pháp phát triển bền vững các TCTCVM tại Việt Nam” đã trình bày chặt chẽ những vấn đề lý luận liên quan đến sự phát triển bền vững của các TCTCVM và phân tích được thực trạng hoạt động của các TCTCVM tại Việt Nam, từ đó đánh giá tính bền vững về hoạt động và thể chế của một số TCTCVM tại Việt Nam. Nghiên cứu của Hạ Thị Thiều Dao và các cộng sự (2018) phân tích một số vấn đề liên quan đến sự chuyển đổi của các TCTCVM về mặt lý luận và thực tiễn tại Việt Nam, bao gồm các nội dung chính của quá trình chuyển đổi các TCTCVM và vai trò của quy định pháp lý đối với việc tiến hành chuyển đổi các TCTCVM, tư cách pháp nhân; các quy định pháp lý tại Việt Nam về chuyển đổi các TCTCVM, khái quát quá trình chuyển đổi một số TCTCVM tại Việt Nam như Quỹ hỗ trợ phụ nữ phát triển kinh tế tỉnh Tiền Giang (Quỹ MOM), TCTCVM trách nhiệm hữu hạn (TNHH) Một thành viên (MTV) Tình thương (TYM); TCTCVM TNHH Thanh Hóa (Quỹ Thanh Hóa) và thảo luận các vấn đề liên quan, trên cơ sở đó đưa ra một số khuyến nghị.
Nghiên cứu của Nguyễn Đức Hải và cộng sự (2018) với tựa đề “Chuyển đổi các TCTCVM tại Việt Nam: Thực trạng và giải pháp”. Đây là nghiên cứu gắn liền và sát với nội dung bài viết. Nhóm tác giả hệ thống hóa các vấn đề lý luận liên quan đến quá trình chuyển đổi TCTCVM và phân tích thực trạng bức tranh chung về sự chuyển đổi TCTCVM tại Việt Nam, đồng thời phân tích quá trình chuyển đổi của một số TCTCVM ở Việt Nam. Trên cơ sở đó, nghiên cứu đề xuất các giải pháp cho sự chuyển đổi TCTCVM tại Việt Nam.
Các nghiên cứu này đã góp phần phát triển lý thuyết về tài chính vi mô, đưa ra những giải pháp, phương thức để đảm bảo chất lượng cuộc sống của người dân, giúp họ thực hiện các phương án sản xuất kinh doanh, dự án đầu tư. Từ các công trình nghiên cứu trước đây có thể nhận thấy khung lý thuyết về tổ chức tài chính vi mô đã được nghiên cứu một cách cơ bản và đây là nguồn tài liệu quan trọng để có thể hệ thống hoá được cơ sở lý luận liên quan đến đề tài. Với tình hình nghiên cứu về phát triển tổ chức tài chức vi mô tại Việt Nam, nhóm tác giả kế thừa và phát triển hướng phân tích, đánh giá sự phát triển của các tổ chức tài chính vi mô, đồng thời đưa ra một số đề xuất về giải pháp phát triển về hoạt động và tổ chức tài chính vi mô sao cho phù hợp với tình hình phát triển ngành tài chính kinh tế tại Việt Nam hiện nay.
Ý nghĩa khoa học
Nghiên cứu này nhằm hệ thống hóa cơ sở lý luận về sự phát triển của tổ chức tài chính vi mô (TCTCVM), làm rõ vai trò, đặc điểm và các yếu tố tác động đến mô hình này. Đồng thời, nghiên cứu phân tích thực trạng phát triển TCTCVM tại Việt Nam, đánh giá hiệu quả hoạt động, những thách thức và hạn chế hiện nay. Trên cơ sở đó, nghiên cứu đề xuất giải pháp thiết thực nhằm tháo gỡ rào cản, tối ưu hóa hoạt động và mở rộng khả năng tiếp cận tài chính cho người thu nhập thấp. Mục tiêu cuối cùng là thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững, xóa đói giảm nghèo và nâng cao chất lượng sống của người dân, đồng thời xây dựng một hệ thống tài chính vi mô hiệu quả và ổn định trong tương lai.