Tổng quan
Lý do chọn đề tài & ý nghĩa đề tài
Trong bối cảnh tiếng Trung ngày càng phổ biến và trở thành xu hướng học tập tại nhiều quốc gia, việc tiếp cận các đơn vị ngôn ngữ mang đậm màu sắc văn hóa như Yết hậu ngữ (歇后语), đặc biệt là Yết hậu ngữ hài âm (谐音歇后语), vẫn là một thách thức đối với người học. Đây là hiện tượng ngôn ngữ đặc thù của tiếng Hán, không dễ tìm thấy tương đương trong tiếng Việt hay các ngôn ngữ khác. Trong quá trình học tập, chúng tôi nhận thấy Yết hậu ngữ hài âm (谐音歇后语) không chỉ độc đáo về hình thức mà còn giàu giá trị biểu đạt và văn hóa, từ đó khơi dậy hứng thú nghiên cứu sâu hơn. Việc tìm hiểu và vận dụng tốt loại hình ngôn ngữ này có thể góp phần nâng cao khả năng giao tiếp, tư duy tiếng Hán và sự hiểu biết về văn hóa Trung Quốc. Tuy nhiên, hiện nay số lượng tài liệu, giáo trình giảng dạy và các công trình nghiên cứu chuyên sâu về Yết hậu ngữ hài âm (谐音歇后语) còn khá hạn chế. Điều này cho thấy nhu cầu thực tiễn trong việc nghiên cứu, hệ thống hóa và đề xuất hướng ứng dụng phù hợp là hoàn toàn cần thiết.
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Tổng quan nghiên cứu yết hậu ngữ Do yết hậu ngữ không có hình thức tương ứng trong các ngôn ngữ khác, nên nghiên cứu ở các quốc gia khác hầu như rất ít, trong khi ở Trung Quốc, việc nghiên cứu về yết hậu ngữ đã có lịch sử gần một thế kỷ. Bài nghiên cứu này sẽ có cái nhìn tổng quát từ hai phương diện: ngôn ngữ học và văn hóa. Nghiên cứu yết hậu ngữ từ góc độ ngôn ngữ học Việc nghiên cứu lý luận về yết hậu ngữ bắt đầu từ những năm 1920, nhưng phần lớn được xếp vào lĩnh vực tu từ học, xem đây là một biện pháp tu từ. Mãi đến những năm 1970, hướng nghiên cứu mới dần chuyển sang lĩnh vực ngôn ngữ học, dựa trên ngôn ngữ học cấu trúc để phân tích hệ thống yết hậu ngữ một cách có hệ thống. Một số chuyên khảo có ảnh hưởng lớn có thể kể đến: 《歇后语》 của Ma Guofan và Gao Gedong (1979), 《成语、谚语、歇后语典故概说》 của Tang Qiyun (1981), 《古今歇后语选释》 của Ning Ju (1982), 《歇后语新编》 của Tan Yongxiang (1984), và 《歇后语》 của Wen Duanzheng (1985). Năm tác phẩm này chủ yếu bàn về nguồn gốc, bản chất, cấu trúc, phân loại, đặc điểm và cách sử dụng yết hậu ngữ, tuy nhiên vẫn chưa đạt được sự thống nhất về các phương diện như bản chất, cấu trúc và phân loại, dù cho hướng nghiên cứu đã mở rộng sang cả lĩnh vực tri nhận và ứng dụng học. (Dẫn lại từ 《汉语歇后语幽默语用效果研究》 của Wang Haoxin, 2015: 3-4). Trong 《歇后语的内部关系研究》 (2011), Ma Lijun và Zhang Jijia thông qua thí nghiệm đã phân tích đặc điểm ngữ nghĩa của yết hậu ngữ hài âm và ẩn dụ, đồng thời đưa ra quan điểm rằng điều kiện lược bỏ vế sau của yết hậu ngữ phụ thuộc vào mức độ quen thuộc của chất liệu ngôn ngữ. Liu Bingcheng trong 《歇后语论要》 (2013) đã bàn về sự ngắt nhịp và hình thức biểu hiện của yết hậu ngữ, đồng thời tiến hành phân tích cú pháp–ngữ nghĩa, cũng như đề xuất phương pháp sáng tạo và dự đoán yết hậu ngữ. Về ngôn ngữ học tri nhận, cùng với sự du nhập của ngôn ngữ học tri nhận vào Trung Quốc, các học giả đã lần lượt vận dụng lý thuyết tri nhận để nghiên cứu yết hậu ngữ trong tiếng Hán, chủ yếu từ các góc độ như ẩn dụ, hoán dụ, lý thuyết điểm tham chiếu, lý thuyết hòa nhập khái niệm,… Zhou Xiaohui trong 《认知语言学视角下的汉语歇后语探究》 (2010) đã xuất phát từ góc độ ngôn ngữ học tri nhận để phân tích sâu về động cơ và quá trình kiến tạo ý nghĩa của yết hậu ngữ, làm sáng tỏ cơ chế tri nhận độc đáo của chúng, từ đó làm sâu sắc thêm hiểu biết về hình thức ngôn ngữ đặc biệt này trong tiếng Hán. Xia Yunfei trong 《认知理论下的歇后语隐喻研究》 (2012) đã phân tích đặc trưng ẩn dụ của yết hậu ngữ từ góc nhìn ngôn ngữ học tri nhận, đồng thời bàn sâu về chức năng tri nhận của yết hậu ngữ trong tiếng Hán, đưa ra những quan điểm mới về phân loại ẩn dụ truyền thống, nhằm hiểu rõ hơn vai trò của ẩn dụ cấu trúc, ẩn dụ bản thể và ẩn dụ định hướng. Trong 《汉语歇后语意义建构的认知研究》 (2013), Liu Ying cho rằng lý thuyết hoán dụ khái niệm, ẩn dụ và hòa nhập khái niệm có sức giải thích mạnh mẽ đối với quá trình kiến tạo ý nghĩa của yết hậu ngữ, đồng thời mở ra góc nhìn mới cho việc nghiên cứu yết hậu ngữ và các hình thức ngôn ngữ đặc biệt khác trong tiếng Hán. Wu Rong trong 《歇后语形象隐喻的认知解读》 đã tiến hành thống kê 723 yết hậu ngữ có hình ảnh ẩn dụ từ 《歇后语词典》, phân tích đặc trưng ngữ nghĩa của chúng và sử dụng khung lý thuyết hòa nhập khái niệm để phân tích cơ chế tri nhận phía sau. Nghiên cứu yết hậu ngữ từ góc độ văn hóa Các nghiên cứu về yết hậu ngữ từ góc độ văn hóa còn tương đối ít, trong đó có một số nghiên cứu tiêu biểu như: Wang Yajing và Wang Kun trong 《歇后语及其文化意蕴述略》 (1999) cho rằng yết hậu ngữ không chỉ phản ánh phương thức tư duy, thói quen tâm lý và quan niệm thẩm mỹ của dân tộc Hán, mà còn có thể hé lộ động cơ hành vi, diện mạo tư tưởng của con người cũng như bối cảnh văn hóa phía sau những điều đó. Li Yuntong trong 《汉民族文化在有关人物的歇后语中的呈现》 (2008), từ góc độ kết hợp giữa ngôn ngữ và văn hóa, đã xác định và khảo sát hàm ý văn hóa của 1035 câu yết hậu ngữ liên quan đến nhân vật, đồng thời tập trung phân tích bốn đặc điểm văn hóa tiêu biểu của dân tộc Hán thể hiện trong các câu này. Zhao Hongyan trong 《文化视野中的歇后语研究》 (2012) đã đặt yết hậu ngữ trong bối cảnh văn hóa rộng lớn, trước tiên phân tích hàm ý văn hóa bên trong từ hình thức bên ngoài, sau đó phân loại yết hậu ngữ thành ba nhóm: văn hóa vật chất, văn hóa chế độ và văn hóa tinh thần, cuối cùng phân tích hình thức, nội dung và ý nghĩa văn hóa của yết hậu ngữ từ góc độ văn hóa ngôn ngữ. Tổng quan nghiên cứu yết hậu ngữ hài âm Nghiên cứu về 谐音歇后语 (yết hậu ngữ hài âm) hiện vẫn đang ở giai đoạn sơ khai, tài liệu liên quan còn tương đối ít. Hiện nay chỉ có một số ít tạp chí và luận văn đề cập đến vấn đề này. Li Shenming trong 《谐音歇后语浅说》 (1991) đã đề xuất ba loại phân loại của 谐音歇后语: đồng âm dị nghĩa, gần âm dị nghĩa và đồng âm đồng nghĩa, đồng thời bàn luận về ý nghĩa chủ yếu của loại ngữ này là giúp ngôn ngữ trở nên hài hước hơn hoặc mang tính châm biếm. Wang Xiaofei trong 《试析汉语中的谐音歇后语》 (2014) đã phân tích 谐音歇后语 trong tiếng Hán từ góc độ ẩn dụ ngữ âm, nhằm cung cấp cho người đọc một cách hiểu mới về loại ngữ này. Trong 《认知识解理论视角下谐音类歇后语前言识解机制研究》 (2020), Chen Qiujie, dựa trên 1605 câu 谐音类歇后语 trong 《中华歇后语》, đã vận dụng bốn chiều của lý luận nhận thức và giải nghĩa của Langacker để phân tích cơ chế nhận thức và quá trình giải nghĩa, thảo luận đặc điểm cấu trúc và ngữ nghĩa, đồng thời đề xuất hệ thống phân loại theo chiều không gian và khung nhận thức tương ứng. Trong 《谐音歇后语的喜剧性研究》 (2023), Liang Dequn đã dựa vào các lý thuyết ngôn ngữ học, nghệ thuật học và tâm lý học để từ góc độ hài kịch phân tích sâu cơ chế tạo ra sự hài hước của yết hậu ngữ hài âm, đồng thời khảo sát cấu trúc ngôn ngữ, đặc trưng thẩm mỹ và giá trị chức năng trong các ngữ cảnh khác nhau, với kỳ vọng mở ra hướng đi mới cho ứng dụng đương đại và nghiên cứu tương lai của yết hậu ngữ hài âm. Trong 《谐音歇后语无序书写现象的调查与思考》, Wang Weibing và Li Hong cho rằng để chấn chỉnh hiện tượng viết loạn yết hậu ngữ hài âm, cần bắt đầu từ công tác biên soạn từ điển. Mặc dù đã có những học giả tiền bối làm gương, nhưng theo khảo sát của tác giả, có khoảng 74% từ điển hiện nay tồn tại vấn đề viết không chuẩn hóa.
Ý nghĩa khoa học
Bài nghiên cứu kế thừa các công trình trước về yết hậu ngữ, đồng thời mở rộng phân tích yết hậu ngữ hài âm. Nội dung tập trung hệ thống hóa loại hình, đặc điểm, ý nghĩa văn hóa và ứng dụng trong đời sống hiện đại như giao tiếp, văn học, truyền thông và giảng dạy tiếng Hán. Ngoài ra, nghiên cứu khảo sát thực trạng học tập của sinh viên và đề xuất giải pháp phù hợp.