Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
Trong quá trình học tiếng Hán, người học không chỉ cần nắm vững ngữ pháp và từ vựng mà còn cần hiểu được các yếu tố ngữ dụng như tiền giả định – yếu tố đóng vai trò quan trọng trong việc hiểu đúng ngữ nghĩa và hàm ý của lời nói. Xiangsheng là một loại hình nghệ thuật tấu hài, trong đó lời thoại thường ẩn chứa nhiều yếu tố tiền giả định ngữ dụng. Chính những tiền giả định ngữ dụng này đã góp phần quan trọng vào việc tạo nên sự bất ngờ, hiểu lầm hài hước và hiệu ứng gây cười trong nghệ thuật Xiangsheng. Đây là chất liệu phong phú giúp người học rèn luyện khả năng suy luận ngữ dụng, nhận diện ẩn ý và nâng cao hiệu quả giao tiếp. Vì vậy, nghiên cứu sự hài hước của nghệ thuật Xiangsheng từ góc độ tiền giả định ngữ dụng có ý nghĩa thiết thực trong việc giúp người học tiếng Hán nâng cao khả năng nghe hiểu Xiangsheng và vận dụng các yếu tố hài hước trong thực tế giao tiếp.
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Tình hình nghiên cứu tại Trung Quốc
(1) Tình hình nghiên cứu về mối quan hệ giữa tiền giả định ngữ dụng và tính hài hước Cùng với sự phát triển của ngôn ngữ học và ngữ dụng học, tiền giả định ngữ dụng với tư cách là một hiện tượng ngôn ngữ quan trọng đã nhận được sự quan tâm ngày càng lớn từ giới học giả. Tiền giả định ngữ dụng không chỉ là một phương thức biểu đạt ngôn ngữ hiệu quả mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra và hiểu tính hài hước. Hiện nay, có rất nhiều học giả quan tâm và tiến hành nghiên cứu về chủ đề mối quan hệ giữa tiền giả định ngữ dụng và tính hài hước. Một số công trình tiêu biểu bao gồm: Jiang Bingqing《预设理论与言语幽默的生成机制阐释》(2009); Sun Limei《从语用预设角度解析会话幽默》(2011); Sun Xin《预设的特点及在言语幽默中的应用》(2015); Li Qiaowei, Wang Mengjuan《语用预设视角:言语幽默分析》(2015); Liu Xinxin 《预设与小品中幽默言语的生成》(2016); Liu Xubo 《从语用预设的角度看小品幽默的生成机制———以 2017 春晚小品〈大城小爱〉为例》(2017). Những nghiên cứu này đã cung cấp cơ sở lý luận phong phú và các phân tích thực chứng cho việc thảo luận mối quan hệ giữa tiền giả định ngữ dụng và tính hài hước. Nội dung các công trình chủ yếu tập trung vào việc ứng dụng tiền giả định ngữ dụng trong các ngữ cảnh cụ thể như hội thoại và ngôn ngữ hài, từ đó làm rõ vai trò của tiền giả định ngữ dụng trong việc tạo nên yếu tố hài hước.
(2) Tình hình nghiên cứu về ngữ dụng dự định trong lời thoại của nghệ thuật Xiangsheng Trong lời thoại tướng thanh, tiền giả định ngữ dụng có mối quan hệ mật thiết với yếu tố hài hước. Những năm gần đây, các nghiên cứu về mối quan hệ giữa tiền giả định ngữ dụng và tính hài hước trong Xiangsheng ngày càng gia tăng, tiêu biểu như: Wang Yuanyuan《语用预设策略在相声语篇中的应用》(2014); Liu Wei《从预设角度分析相声台词的幽默——以春晚相声为例》(2015); Qing Yao《谈语用预设视角下相声中的言语幽默》(2017); Duan Xiaoxiao《相声幽默语言中的话语预设研究》(2021). Những nghiên cứu này cho thấy tiền giả định ngữ dụng đóng vai trò không thể thiếu trong sáng tác và biểu diễn Xiangsheng. Thông qua các công trình trên có thể nhận thấy, tiền giả định ngữ dụng không chỉ cung cấp một khuôn khổ lý luận cho hiệu quả gây cười trong Xiangsheng, mà còn mang đến một góc nhìn mới giúp hiểu và phân tích sức hấp dẫn độc đáo của nghệ thuật Xiangsheng.
Tình hình nghiên cứu tại Việt Nam Hiện nay, tại Việt Nam đã có một số nghiên cứu về mối quan hệ giữa tiền giả định ngữ dụng và tính hài hước trong truyện cười dân gian, ví dụ như công trình của Nguyễn Thị Mỹ Nhung và Phạm Thu Hằng “Tiền giả định – Một thủ pháp gây cười trong truyện cười dân gian Việt Nam và Nhật Bản” (2019). Nghiên cứu này đề cập đến ảnh hưởng của dự định trong truyện cười dân gian của hai quốc gia Việt Nam và Nhật Bản, tuy nhiên vẫn chủ yếu tập trung vào hiệu quả hài hước tổng thể, mà chưa đi sâu phân tích chi tiết về tiền giả định ngữ dụng và các đặc điểm của nó. Ngoài ra, sinh viên ngành Ngôn ngữ và văn hóa Trung Quốc tại Việt Nam cũng đã tiến hành một số nghiên cứu về tính hài hước trong Xiangsheng Trung Quốc. Ví dụ, Nguyễn Bích Ngọc trong khóa luận tốt nghiệp đại học 《相声幽默语言的研究——以 2022、2023 年天津卫视春晚相声为例》(2024) đã phân tích ngôn ngữ của nhiều tiết mục Xiangsheng thông qua việc khai thác các yếu tố gây cười và thủ pháp ẩn dụ, phóng đại, bắt chước,… Mặc dù nghiên cứu có đề cập đến vai trò của tiền giả định ngữ dụng trong việc tạo ra tính hài hước, nhưng đây chỉ là một phần trong nghiên cứu và chưa trở thành trọng tâm chính. Vì vậy, các nghiên cứu tại Việt Nam về mối quan hệ giữa tiền giả định ngữ dụng và tính hài hước vẫn còn một số hạn chế, đặc biệt là trong việc phân tích vai trò của các đặc trưng của tiền giả định ngữ dụng trong quá trình tạo ra tính hài hước, cũng như ứng dụng của nó trong hình thức nghệ thuật Xiangsheng, vẫn thiếu những phân tích hệ thống và chuyên sâu hơn.
Ý nghĩa khoa học Điểm mới của nghiên cứu này là xuất phát từ góc độ tiền giả định ngữ dụng, tiến hành phân tích có hệ thống hiện tượng ngôn ngữ hài hước trong các tiết mục xiangsheng của Gala Mừng xuân Đài truyền hình Trung ương Trung Quốc (CCTV) giai đoạn 2014–2024. Khác với các nghiên cứu trước đây chủ yếu tập trung vào một vài tác phẩm Xiangsheng riêng lẻ, nghiên cứu này lựa chọn tổng cộng 42 đoạn ngữ liệu Xiangsheng, đủ cho việc trình bày một cách toàn diện cách sáu đặc trưng của tiền giả định ngữ dụng được vận dụng cụ thể trong lời thoại Xiangsheng. Thông qua phương pháp nghiên cứu định lượng kết hợp định tính trên một lượng lớn tư liệu ngôn ngữ thực tế, nghiên cứu không chỉ làm rõ cơ chế ngữ dụng tạo nên sự hài hước trong Xiangsheng, mà còn đi sâu trình bày cách các đặc trưng của tiền giả định (như tính thích hợp, tính đồng tri, tính có thể hủy bỏ, tính chủ quan, tính đơn hướng và tính tiềm ẩn) được linh hoạt kết hợp và vận dụng trong ngôn ngữ của nghệ thuật Xiangsheng, từ đó tạo nên hiệu quả hài hước đa tầng. Nghiên cứu này mang tính khai phá nhất định trong việc khám phá nghệ thuật Xiangsheng từ góc độ ngữ dụng học, đồng thời làm phong phú thêm các bối cảnh ứng dụng của lý thuyết tiền giả định trong giao tiếp ngôn ngữ thực tế, đặc biệt là trong ngôn ngữ hài hước.