Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
Những câu chuyện đã được truyền tải trong nhiều xã hội và bối cảnh khác nhau, cho phép con người chia sẻ trải nghiệm, phong tục, chuẩn mực và giá trị, đồng thời mang đến sự thích thú cũng như những hiểu biết mới cho người nghe (Zipes, 1996). Văn học thiếu nhi vẫn luôn là một phương tiện quan trọng để truyền tải các giá trị đạo đức theo cách thú vị và cuốn hút. Lĩnh vực này đang phát triển mạnh mẽ, hướng tới mục tiêu vừa giải trí vừa giáo dục, phù hợp với khái niệm “edutainment” – sự kết hợp giữa học tập và vui chơi. Thể loại này kết hợp giữa yếu tố vui vẻ, phiêu lưu mà trẻ em yêu thích (tương tự như chơi tự do) với mục tiêu định hướng đạo đức của người lớn (Pulimeno và cộng sự, 2020).
Theo Goshkheteliani (2013), thành ngữ phản ánh những nét văn hóa đặc trưng của một cộng đồng dân tộc cụ thể, đóng vai trò là cách diễn đạt hình tượng của thực tế và là phương tiện giao tiếp mang tính cảm xúc. Thành ngữ là những yếu tố sinh động, thường được thể hiện dưới dạng ẩn dụ, chứa đựng tri thức tập thể, kinh nghiệm xã hội, tiến trình lịch sử, văn hóa, truyền thống và niềm tin của một quốc gia. Sự tương đồng giữa chiều sâu văn hóa của thành ngữ và việc ứng dụng chúng trong kể chuyện khiến thành ngữ trở thành một phần không thể thiếu trong các tác phẩm văn học hiện đại, điển hình như trong Nhật ký chú bé nhút nhát 1. Tập đầu tiên trong loạt 16 câu chuyện của tác giả Jeff Kinney chứa nhiều cụm từ cố định và thành ngữ, mô tả cuộc sống của một cậu bé khi tương tác với gia đình, bạn bè và những tình huống trớ trêu xảy ra trong cuộc sống hằng ngày.
Sahari và Moneus (2024) kết luận rằng trí tuệ nhân tạo (AI) không ngừng phát triển và ít nhiều đang tác động đến lĩnh vực dịch thuật, tuy nhiên vẫn chưa thể thay thế hoàn toàn con người trong vai trò người dịch. AI, xét cho cùng, chỉ là một trợ lý đắc lực cho người dịch – có thể là ở giai đoạn hiệu đính bản dịch – vì nó chỉ được lập trình để cung cấp dữ liệu, chứ không có được sự cảm nhận như một người dịch thực thụ, đặc biệt trong các vấn đề liên quan đến sắc thái ngôn ngữ và sự tự nhiên trong bản dịch đích (TT). Việc dịch các tác phẩm văn học đòi hỏi người dịch phải truyền tải một cách khéo léo nội dung, sắc thái, ý nghĩa và thông điệp mà tác giả gửi gắm trong văn bản gốc (ST). Việc áp dụng các kỹ thuật dịch thuật sẽ tạo ra sản phẩm dịch mượt mà và tự nhiên hơn với người đọc trong ngôn ngữ đích. Dịch cụm từ cố định và thành ngữ yêu cầu người dịch chuyển ngữ sao cho vẫn giữ được ý nghĩa, vẻ đẹp ngôn ngữ và sắc thái biểu đạt. Tuy nhiên, không phải lúc nào cũng có thể tìm được một cách diễn đạt tương đương hoàn toàn trong ngôn ngữ đích (Dastjerdi và Adelnia, 2011).
Hiện nay có rất ít nghiên cứu tập trung vào việc dịch các thành ngữ và cụm từ cố định trong bộ phim chuyển thể từ sách Nhật ký chú bé nhút nhát: Kỳ nghỉ thảm khốc (Khamim, 2022), hoặc việc dịch thành ngữ từ tập bốn của loạt truyện này từ tiếng Anh sang tiếng Indonesia (Pratiwi, 2018), hay chiến lược và quan điểm dịch thành ngữ trong tập bảy Nhật ký chú bé nhút nhát: Kỳ đà cản mũi (Syifa, 2019). Tuy nhiên, chưa có nghiên cứu nào tập trung so sánh cụ thể việc dịch thành ngữ và cụm từ cố định giữa con người và máy móc, để đánh giá mức độ chính xác và tự nhiên trong cách chuyển ngữ những yếu tố này từ tiếng Anh sang tiếng Việt. Đây là một vấn đề quan trọng, bởi vì nếu dịch sai những yếu tố trên sẽ làm thay đổi giọng điệu, tính hài hước và dụng ý của tác giả, đặc biệt trong loạt truyện Nhật ký chú bé nhút nhát, vốn chứa nhiều thành ngữ dùng để mô tả chi tiết cuộc sống hằng ngày của một cậu bé từ khi còn nhỏ.
Do đó, nghiên cứu này được thực hiện nhằm tìm hiểu điểm mạnh và hạn chế của công cụ AI trong xử lý các biểu đạt giàu tính văn hóa so với bản dịch của con người. Việc đánh giá ChatGPT có khả năng tạo ra bản dịch tương đương về mặt văn hóa trong tiếng Việt hay có thể đạt đến trình độ chuyên môn của người dịch là điều cần thiết, đặc biệt trong bối cảnh hai yếu tố khó khăn vừa đề cập. Phân tích bản dịch của con người cũng có thể trở thành nguồn tham khảo cho các công cụ dịch máy (MT) trong tương lai, giúp cải thiện chất lượng dịch thuật.
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Trong lĩnh vực nghiên cứu dịch thuật, Alzeebaree (2020) đã sử dụng công cụ Google Dịch để dịch các văn bản thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau, trong đó có chứa các thành ngữ từ tiếng Ả Rập sang tiếng Anh và ngược lại. Kết quả cho thấy rằng Google Dịch vẫn còn một khoảng cách đáng kể so với người dịch, vì công cụ này thường làm sai lệch ý nghĩa của các cụm từ và không thể chuyển tải được yếu tố tương đương văn hóa sang ngôn ngữ đích. Nội dung do máy dịch tạo ra đôi khi không rõ ràng, khó hiểu hoặc không phù hợp với ngữ cảnh, đòi hỏi người đọc phải có kiến thức nền về văn bản gốc để hiểu đúng.
Kể từ khi dịch máy xuất hiện, đã có nhiều nghiên cứu so sánh chất lượng bản dịch giữa con người và các công cụ dịch có hỗ trợ máy tính. Nghiên cứu của Lin (2023) đã đi sâu vào lịch sử phát triển, thực trạng hiện nay của trí tuệ nhân tạo trong lĩnh vực dịch thuật, và tìm hiểu sự cân bằng giữa dịch máy và dịch thủ công. Theo đó, dịch máy được kỳ vọng sẽ đóng vai trò hỗ trợ song hành với con người trong ngành dịch thuật trong tương lai.
Trong cuốn sách Translating Children’s Literature, Lathey (2015) đã nêu bật những thách thức về ngôn ngữ và văn hóa khi dịch văn học thiếu nhi, đặc biệt là yêu cầu cân bằng giữa yếu tố giáo dục và giải trí, đồng thời vẫn tôn trọng tính đặc thù văn hóa của văn bản gốc. Cuốn sách nhấn mạnh tầm quan trọng của việc dịch hiệu quả các thành ngữ, cụm từ cố định và lối chơi chữ – những yếu tố góp phần làm phong phú nội dung và thu hút độc giả trẻ.
Tương tự, tuyển tập Children’s Literature in Translation: Challenges and Strategies do Coillie và Verschueren biên tập (2006) cũng đi sâu phân tích các chiến lược dịch để xử lý ngôn ngữ hình ảnh và các yếu tố văn hóa đặc thù. Tác phẩm này làm rõ vai trò của việc chuyển thể nhằm bảo đảm bản dịch phù hợp với độc giả ngôn ngữ đích mà vẫn giữ được tinh thần của văn bản gốc. Qua việc phân tích nhiều chiến lược dịch, các tác giả cho thấy người dịch cần linh hoạt để vừa đảm bảo tính trung thành với nguyên tác, vừa giúp bản dịch dễ tiếp cận với người đọc mới.
Khi nghiên cứu việc dịch thành ngữ trong Nhật ký chú bé nhút nhát sang tiếng Ả Rập, Al-Abbas, L. S. và Al-Abbas, S. S. (2024) nhận thấy rằng phương pháp diễn giải (paraphrasing) được sử dụng phổ biến nhất để đảm bảo người đọc hiểu được ý nghĩa, ngay cả khi thành ngữ gốc bị thay đổi. Ngoài ra, người dịch đôi khi cũng sử dụng thành ngữ tương đương về nghĩa và hình thức nhằm duy trì yếu tố văn hóa, tuy nhiên tần suất không cao. Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng giọng văn thân mật của thành ngữ tiếng Anh là một thách thức khi dịch sang tiếng Ả Rập – ngôn ngữ thường trang trọng hơn trong văn viết. Sự thay đổi về sắc thái diễn đạt này có thể lý giải cho việc ít sử dụng thành ngữ tương đương trong bản dịch tiếng Ả Rập. Những kết luận của nghiên cứu này có thể hỗ trợ người dịch văn học thiếu nhi cũng như các nhà giáo dục trong việc thúc đẩy học tập đa ngôn ngữ và giao thoa văn hóa. Tuy nhiên, phạm vi nghiên cứu chỉ giới hạn trong bốn tập của loạt truyện Nhật ký chú bé nhút nhát và tập trung riêng vào thành ngữ.
Nghiên cứu về tục ngữ tiếng Anh và tiếng Việt do Huỳnh (2023) thực hiện cho thấy cả hai ngôn ngữ đều sử dụng các hình ảnh so sánh mang tính biểu tượng nhằm phản ánh bản sắc văn hóa riêng biệt của từng cộng đồng. Tục ngữ không chỉ là phương tiện truyền tải giá trị xã hội mà còn là công cụ giáo dục và củng cố các chuẩn mực đạo đức. Mặc dù tục ngữ tiếng Anh và tiếng Việt có những điểm tương đồng về cách cảm nhận và thể hiện, chúng cũng mang những đặc điểm văn hóa riêng. Nghiên cứu nhấn mạnh rằng việc hiểu rõ tục ngữ có ý nghĩa quan trọng đối với giao tiếp xuyên văn hóa và quá trình học ngôn ngữ, đồng thời khẳng định rằng sử dụng tục ngữ một cách phù hợp có thể giúp nâng cao hiệu quả giao tiếp nhờ sự hiểu biết sâu sắc về văn hóa và ngôn ngữ.
Nghiên cứu của Nguyễn T. H. và Nguyễn T. L. (2019) phân tích các đặc điểm cú pháp và ngữ nghĩa của thành ngữ liên quan đến bộ phận cơ thể trong tiếng Anh và tiếng Việt, thông qua hai tác phẩm Bố già và Giết con chim nhại cùng bản dịch tiếng Việt của chúng. Nghiên cứu phân loại thành ngữ theo mức độ tương đương trong dịch thuật: tương đương hoàn toàn (giữ nguyên cả nghĩa và yếu tố cơ thể), tương đương một phần (giữ một trong hai yếu tố), và không tương đương (không có đối ứng rõ ràng trong tiếng Việt). Kết quả cho thấy sự khác biệt về văn hóa và ngôn ngữ thường khiến người dịch phải điều chỉnh hoặc lược bỏ các thành ngữ không có cách dịch tương đương. Nghiên cứu nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xây dựng chiến lược dịch hiệu quả, đặc biệt trong bối cảnh dịch văn học.
Nguyễn D. và Nguyễn T. T. T. (2021), khi nghiên cứu vấn đề từ ngữ không thể dịch, đã khảo sát 20 sinh viên chuyên ngành Biên – Phiên dịch và xác định hai yếu tố chính dẫn đến hiện tượng này là sự khác biệt về ngôn ngữ (từ vựng, cấu trúc ngữ pháp) và sự khác biệt văn hóa. Trong số các chiến lược dịch được đánh giá, phương pháp “bỏ qua phần không thể dịch” được sinh viên lựa chọn nhiều nhất, bên cạnh đó, việc tra cứu trực tuyến và sử dụng công cụ công nghệ cũng được xem là giải pháp khả thi. Nghiên cứu cho rằng để xử lý các từ khó dịch, người dịch cần có kiến thức sâu rộng về lĩnh vực chuyên môn, bối cảnh văn hóa và sắc thái ngôn ngữ. Kết luận chỉ ra rằng tính không thể dịch vẫn là một thách thức lớn trong dịch thuật, đòi hỏi người dịch phải không ngừng học hỏi và trau dồi kỹ năng.
Ý nghĩa khoa học
Nghiên cứu này được kỳ vọng sẽ đóng góp cho lĩnh vực nghiên cứu dịch thuật, đặc biệt là trong mảng dịch văn học. Không chỉ mang lại những hiểu biết sâu sắc về việc dịch các thành ngữ và cụm từ cố định – một thách thức lớn đối với người dịch ở mọi thể loại – nghiên cứu còn cho thấy cách thức mà các công cụ trí tuệ nhân tạo và người dịch con người xử lý các biểu đạt giàu tính thành ngữ và ngôn ngữ khẩu ngữ. Bên cạnh đó, công trình này còn đóng vai trò như một nguồn tài liệu tham khảo hữu ích cho các dịch giả trong tương lai, giúp họ xây dựng các chiến lược hiệu quả khi dịch những tác phẩm văn học thiếu nhi có đặc điểm tương tự. Các công cụ dịch tự động cũng có thể hưởng lợi từ nghiên cứu này, bởi nó cung cấp dữ liệu đầu vào giàu yếu tố văn hóa. Hơn thế nữa, nghiên cứu góp phần mở rộng hệ thống tri thức hiện có về dịch văn học sang tiếng Việt, đồng thời đóng góp thiết thực cho lý thuyết và thực hành dịch thuật.