Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
Trong bối cảnh toàn cầu hóa, cùng với sự phát triển nhanh chóng của ngành công nghiệp giải trí, phim truyền hình không chỉ là sản phẩm văn hóa mà còn là công cụ quảng bá văn hóa quốc gia ra thế giới. Việc dịch các tựa đề phim từ tiếng Việt sang tiếng Anh đóng vai trò quan trọng, bởi tựa đề không chỉ là “bộ mặt” đầu tiên của tác phẩm mà còn góp phần thu hút sự chú ý của khán giả nước ngoài, giúp giới thiệu phim Việt Nam đến với khán giả quốc tế. Tuy nhiên, đối với những bộ phim Việt Nam có chứa đựng nhiều yếu tố văn hóa đặc thù, từ cách chơi chữ, thành ngữ, tục ngữ đến những nét hài hước mang tính vùng miền, sẽ rất khó để dịch được sát nghĩa mà vẫn giữ được sự sinh động và hấp dẫn.
Bộ phim “Tết ở làng địa ngục” là một ví dụ điển hình khi tựa đề các tập phim mang đậm dấu ấn văn hóa Việt Nam, bên cạnh đó là sự pha trộn giữa tính hồi hộp thường thấy ở phim kinh dị cùng với các yếu tố siêu nhiên. Việc chuyển ngữ những tựa đề này sang tiếng Anh đòi hỏi sự hiểu biết sâu sắc về cả ngôn ngữ nguồn và ngôn ngữ đích, cũng như kỹ năng vận dụng linh hoạt các chiến lược dịch thuật để đảm bảo vừa chính xác, vừa hấp dẫn với khán giả quốc tế.
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Trong nghiên cứu về mối tương quan giữa lĩnh vực dịch và phim ảnh, việc nắm bắt được các yếu tố ảnh hưởng đến sự ủng hộ của khán giả và chất lượng của các bản dịch là rất quan trọng. Nhiều nghiên cứu quốc tế đã chỉ xem xét về khía cạnh này, làm rõ hơn sự tương tác giữa tiêu đề phim, sự phức tạp của các phụ đề liên ngôn ngữ và mức độ thành công của các bộ phim trên thị trường.
Yu (2018) đã có một bài nghiên cứu tập trung vào việc phân tích các yếu tố quyết định trong việc dịch tiêu đề phim tiếng Anh sang các ngôn ngữ khác, đặc biệt là yếu tố ngôn ngữ và văn hóa, cũng như các yếu tố phi ngôn ngữ như chức năng quảng cáo và yêu cầu kiểm duyệt. Tác giả chỉ ra rằng tiêu đề phim không chỉ đơn thuần là tên gọi mà còn mang trong mình nhiều thông tin văn hóa, cảm xúc và ý nghĩa sâu xa, do đó việc dịch tiêu đề đòi hỏi phải cân bằng giữa việc giữ nguyên nội dung gốc và phù hợp với văn hóa, thị hiếu của khán giả mục tiêu. Bài viết cũng tổng hợp các lý thuyết dịch thuật tiêu biểu như lý thuyết hài hòa chức năng của Nida, lý thuyết phân tích người đọc của Odore Savory, và trình bày các phương pháp dịch tiêu đề phổ biến như dịch nguyên văn, phiên âm, dịch tự do và đổi mới tiêu đề. Kết luận của bài cho thấy việc dịch tiêu đề phim không chỉ là chuyển ngữ mà còn là truyền tải giá trị văn hóa, thẩm mỹ và quảng bá thương mại của bộ phim. Việc lựa chọn phương pháp dịch phụ thuộc vào sự cân bằng giữa việc trung thành nội dung và khả năng tiếp nhận của khán giả mục tiêu.
Trong một đóng góp quan trọng khác, Jan Pedersen (2017) đã phát triển mô hình FAR để đánh giá chất lượng phụ đề liên ngôn ngữ. Mô hình này tập trung vào ba lĩnh vực chính: Tương đương chức năng, Khả năng chấp nhận và Khả năng đọc, giải quyết các thách thức vốn có trong việc xác định chất lượng bản dịch. Để cải thiện trải nghiệm xem, mô hình FAR xác định các phần cụ thể để nâng cao phụ đề bằng cách sử dụng kỹ thuật phân tích lỗi và hệ thống điểm phạt. Việc giới thiệu mô hình này đánh dấu một bước tiến đáng kể trong các phương pháp đánh giá chất lượng, đặc biệt là trong phụ đề, nơi các mô hình truyền thống thường không đạt yêu cầu. Bằng cách sử dụng phương pháp phân tích lỗi và hệ thống điểm phạt, mô hình FAR xác định các lĩnh vực cụ thể để cải thiện phụ đề, nhấn mạnh vào trải nghiệm của người xem để đảm bảo phụ đề không gây khó chịu và tăng cường khả năng hiểu. Được thử nghiệm trên các fansub của Thụy Điển, mô hình đã cung cấp dữ liệu thực nghiệm hỗ trợ hiệu quả của nó trong việc đánh giá chất lượng. Hơn nữa, mô hình FAR chứng minh tính linh hoạt của nó và giải quyết các thách thức của phụ đề liên ngôn ngữ trái ngược với các mô hình khác, chẳng hạn như mô hình NER. Những phát hiện cho thấy các công cụ đánh giá chất lượng được cải thiện có thể nâng cao hoạt động phụ đề trên toàn cầu, mang lại lợi ích cho cả người làm phụ đề chuyên nghiệp và nghiệp dư. Công trình của Pedersen cũng kêu gọi nghiên cứu sâu hơn để tinh chỉnh mô hình FAR và điều chỉnh nó cho phù hợp với các chuẩn mực và tính ứng dụng phụ đề khác nhau trên toàn thế giới.
Trước đó, vào năm 2016, Peña-Cervel cũng đã thực hiện một nghiên cứu dựa trên mô hình nhận thức (cognitive modeling) để phân tích các chiến lược dịch tiêu đề phim tiếng Anh sang tiếng Tây Ban Nha, tập trung vào các vận hành nhận thức (cognitive operations) như mở rộng, rút gọn, điều chỉnh tham số, phản chiếu và đối chiếu. Tác giả sử dụng lý thuyết skopos để giải thích các lựa chọn dịch không theo nghĩa đen mà nhằm mục đích đạt được hiệu quả chức năng trong ngữ cảnh mục tiêu. Kết quả cho thấy đa số các tiêu đề phim dịch theo phương pháp phi trực tiếp (oblique translation) và phần lớn là các biến đổi metonymy trong các vận hành nhận thức, từ đó giải thích nguyên nhân tại sao bản dịch lại khác hẳn so với bản gốc nhưng vẫn đạt được mục đích giao tiếp. Nghiên cứu cũng mở ra hướng tiếp cận mới cho nghiên cứu dịch thuật dựa trên nhận thức học.
Các nghiên cứu của Peña-Cervel (2016) và Rongmei Yu (2018) đã đóng góp những hiểu biết quan trọng về các chiến lược và yếu tố ảnh hưởng đến việc dịch tiêu đề phim. Cụ thể, Peña-Cervel phân tích sâu sắc các thao tác nhận thức (như mở rộng, rút gọn, điều chỉnh tham số) làm cơ sở cho các chiến lược dịch phi trực tiếp, giúp giải thích tại sao nhiều tiêu đề phim dịch không theo nghĩa đen nhưng vẫn đạt hiệu quả giao tiếp cao trong ngữ cảnh văn hóa đích. Trong khi đó, Rongmei Yu tập trung vào các yếu tố văn hóa và ngôn ngữ đặc trưng ảnh hưởng đến lựa chọn phương pháp dịch tiêu đề phim, đồng thời đề xuất rằng sự thành công của bản dịch phụ thuộc vào việc cân bằng giữa tính trung thành và sự phù hợp với thói quen, thị hiếu của khán giả mục tiêu. Tuy nhiên, cả hai nghiên cứu này đều có những hạn chế nhất định: Peña-Cervel chủ yếu nghiên cứu cặp ngôn ngữ Anh – Tây Ban Nha và thiên về khía cạnh nhận thức học mà chưa áp dụng rộng rãi cho các ngôn ngữ khác; Rongmei Yu còn mang tính sơ bộ, chưa có các phân tích cụ thể hoặc ứng dụng sâu trong bối cảnh văn hóa Việt Nam. Do đó, vẫn còn một khoảng trống nghiên cứu lớn liên quan đến việc áp dụng các khung lý thuyết nhận thức và văn hóa vào dịch tiêu đề phim tiếng Anh sang tiếng Việt, đặc biệt là trong việc đánh giá hiệu quả truyền tải nội dung và thu hút khán giả Việt Nam.
Trong bối cảnh Việt Nam, việc dịch tên phim và đánh giá chất lượng bản dịch đã thu hút được sự chú ý đáng kể của giới học thuật. Nghiên cứu trong lĩnh vực này làm sáng tỏ các chiến lược mà biên dịch viên sử dụng và các khuôn khổ được sử dụng để đánh giá hiệu quả dịch thuật, nhấn mạnh tầm quan trọng của các cân nhắc về văn hóa và ngôn ngữ.
Hà Thị Vũ Hà (2017) đã tiến hành một nghiên cứu cung cấp cái nhìn toàn diện về quá trình dịch tiêu đề phim tiếng Anh sang tiếng Việt. Bằng cách khảo sát các biên dịch viên phim chuyên nghiệp, nghiên cứu đã nêu bật những thách thức mà họ gặp phải trong nhiệm vụ này, bao gồm sắc thái văn hóa và kỳ vọng của khán giả. Nghiên cứu cũng khám phá các chiến lược mà những biên dịch viên này sử dụng, đưa ra cái nhìn sâu sắc về quan điểm của họ về chất lượng tiêu đề phim cho cả các buổi trình chiếu trên sân khấu và truyền hình. Nghiên cứu này nhấn mạnh sự phức tạp liên quan đến việc dịch tiêu đề và sự cần thiết của biên dịch viên trong việc điều hướng hiệu quả những khác biệt về ngôn ngữ và văn hóa.
Bổ sung cho nghiên cứu này, Triệu Thu Hằng (2017) đã đề xuất một khuôn khổ để đánh giá chất lượng bản dịch, tập trung vào bản dịch tiếng Anh-Việt. Bài báo đã xem xét nhiều trường phái tư tưởng khác nhau trong đánh giá chất lượng bản dịch (TQA), bao gồm quan điểm của nhà duy tâm, phương pháp tiếp cận dựa trên phản hồi và phương pháp tiếp cận dựa trên văn bản và diễn ngôn. Trong số này, mô hình của House (2015) đã được phân tích như một khuôn khổ đại diện cho đánh giá dựa trên văn bản và diễn ngôn. Cuộc thảo luận xung quanh mô hình của House làm nổi bật sự liên quan của nó đối với các hoạt động biên dịch và đưa ra những hàm ý để cải thiện đánh giá bản dịch tiếng Anh-Việt. Bằng cách kết hợp những hiểu biết lý thuyết với các ứng dụng thực tế, nghiên cứu này góp phần nâng cao hiểu biết sâu sắc hơn về chất lượng bản dịch trong bối cảnh tiếng Việt.
Trước đó, Phạm Thị Thủy (2013) đã thực hiện một nghiên cứu phân tích các mô hình đánh giá chất lượng bản dịch, trong đó nhấn mạnh mô hình đánh giá theo chức năng-ngữ dụng (functional-pragmatic model) của House. Mô hình này nổi bật ở khả năng tích hợp các yếu tố vĩ mô (như thể loại, ngữ cảnh văn hóa) và vi mô (các hiện tượng từ vựng-ngữ pháp) vào đánh giá chất lượng bản dịch, đồng thời kết hợp phân tích định tính và định lượng. Nghiên cứu còn chỉ ra sự khác biệt giữa dịch chuyển ngữ văn (overt translation) và dịch chuyển hướng ngôn ngữ đích (covert translation), cũng như vai trò của bộ lọc văn hóa trong dịch thuật. Kết quả cho thấy mô hình của House phù hợp để nghiên cứu đánh giá chất lượng bản dịch tiếng Anh sang tiếng Việt do tính toàn diện và khả năng ứng dụng đa dạng thể loại văn bản.
Các nghiên cứu trên đều tập trung phát triển và ứng dụng mô hình chức năng-dụng học trong đánh giá chất lượng bản dịch, đặc biệt trong bối cảnh dịch thuật Anh-Việt. Tuy nhiên, kết quả của chúng chủ yếu dừng lại ở mức lý thuyết hoặc áp dụng cho các thể loại văn bản phổ biến, chưa tập trung sâu vào các loại hình nghệ thuật đặc thù như dịch tiêu đề phim, ca khúc hoặc các sản phẩm truyền thông mang tính đa văn hóa cao. Do đó, vẫn tồn tại khoảng trống trong việc ứng dụng mô hình chức năng-dụng học để phân tích, đánh giá chất lượng và hiệu quả giao tiếp của bản dịch trong lĩnh vực này. Đề tài nghiên cứu Phân tích chiến lược dịch tựa đề các tập phim “Tết ở làng địa ngục” từ Tiếng Việt sang Tiếng Anh sẽ nhằm mục đích trám vào khoảng trống này, bằng cách áp dụng mô hình chức năng-dụng học của House (2013) vào khảo sát cụ thể về dịch tiêu đề tập phim tác phẩm truyền hình “Tết ở làng địa ngục”, từ đó giúp làm rõ cách thức dịch giữ được chức năng giao tiếp, ý nghĩa văn hóa và thu hút khán giả trong bối cảnh dịch thuật Anh-Việt, đồng thời góp phần nâng cao chất lượng dịch thuật thực tiễn cho lĩnh vực nghệ thuật và truyền thông.
Ý nghĩa khoa học
Nghiên cứu sẽ làm rõ các chiến lược dịch tựa đề phim từ tiếng Việt sang tiếng Anh trong trường hợp cụ thể là bộ phim “Tết ở làng địa ngục”, thể hiện tính mới khi áp dụng các lý thuyết dịch thuật vào phân tích thực tiến dịch thuật phim truyền hình Việt Nam. Bên cạnh đó, đề tài còn góp phần xây dựng nền tảng lý luận và thực tiễn giúp các dịch giả cải thiện chất lượng dịch, giữ được sắc thái văn hóa và ngữu cảnh trong quá trình dịch. Do đó, kết quả của nghiên cứu sẽ là cơ sở tham khảo có giá trị cho cá nghiên cứu dịch thuật tiếp theo cũng như thực hành dịch phim truyền hình Việt Nam, góp phần nâng cao chất lượng và hiệu quả quảng bá văn hóa qua phim ảnh.