Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
Nhóm nghiên cứu tin rằng đề tài “Phân tích cách tiếp cận lịch sử mới mẻ của memes trên trang Facebook Di tích Nhà tù Hỏa Lò từ tháng 7 năm 2023 đến tháng 9 năm 2024” cần được thực hiện dựa trên những nhu cầu thực tiễn quan trọng. Trước hết, trong bối cảnh mạng xã hội ngày càng trở thành kênh phổ biến để công chúng, đặc biệt là giới trẻ, tiếp cận thông tin, cách thức truyền tải lịch sử cũng có những đổi mới đáng chú ý. Thay vì tiếp cận lịch sử thông qua những hình thức truyền thống như tư liệu hình ảnh hay bài viết diễn giải, nhiều người trẻ hiện nay dễ bị thu hút bởi những nội dung ngắn gọn, trực quan và mang tính tương tác cao. Trong xu hướng đó, memes đã trở thành một công cụ đáng quan tâm, không chỉ vì khả năng lan truyền mạnh mẽ mà còn vì cách nó kết nối lịch sử với đời sống đương đại theo cách gần gũi và sinh động.
Bên cạnh đó, trang Facebook của Di tích Nhà tù Hỏa Lò đã có những thay đổi rõ rệt trong cách tiếp cận công chúng khi sử dụng memes để truyền tải nội dung lịch sử. Đây là một bước chuyển mình so với các phương thức trước đây, đặt ra nhu cầu cần có một nghiên cứu để làm rõ cách memes thu hút người xem thông qua các yếu tố của ngữ pháp thị giác. Không giống như những nội dung học thuật hay thông tin tư liệu vốn đòi hỏi sự tập trung cao, memes tận dụng hình ảnh, màu sắc, biểu cảm và bố cục để truyền tải thông điệp lịch sử một cách ngắn gọn nhưng giàu sức gợi. Nếu được nghiên cứu một cách hệ thống, việc phân tích này có thể làm sáng tỏ cách mà memes tạo ra sự kết nối cảm xúc với quá khứ, từ đó khơi dậy lòng yêu nước và thúc đẩy nhu cầu tìm hiểu lịch sử sâu hơn.
Nghiên cứu này không nhằm đề xuất giải pháp truyền thông mà tập trung vào việc phân tích cơ chế thu hút công chúng của memes thông qua các đặc điểm thị giác, đồng thời so sánh với những cách tiếp cận lịch sử truyền thống. Điều này không chỉ giúp hiểu rõ hơn về một xu hướng truyền tải lịch sử mới mẻ mà còn phản ánh sự thay đổi trong cách thế hệ trẻ tương tác với lịch sử trong bối cảnh kỹ thuật số hiện nay.
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Bối cảnh ngôn ngữ
Bối cảnh ngôn ngữ đề cập đến sự hiện diện và đại diện của các ngôn ngữ trong các không gian công cộng. Nói cách khác, cảnh quan ngôn ngữ tập trung vào việc nghiên cứu các tài liệu ngôn ngữ và ký hiệu học (nghiên cứu về các dấu hiệu và biểu tượng) (Mooney và Evans, 2019). Bối cảnh ngôn ngữ bao gồm các lĩnh vực vật lý và trực tuyến. Lĩnh vực vật lý bao gồm ngôn ngữ được hiển thị trong các không gian công cộng như biển báo đường phố, bảng quảng cáo, cửa hàng, áp phích và graffiti. Những bảng hiệu này truyền tải cả thông điệp chính thức và không chính thức, phản ánh sự đa ngôn ngữ, động lực quyền lực và bản sắc xã hội (Ben-Rafael và cộng sự, 2006).
Bối cảnh trực tuyến
Các không gian trực tuyến, như mạng xã hội, mua sắm trực tuyến và tìm kiếm trên internet, là những không gian ảo nơi mọi người mang những trải nghiệm thực tế của họ vào thế giới số (Ivković-Lotherington, 2009). Những không gian này khuyến khích sự sáng tạo, giao tiếp và những cách sử dụng ngôn ngữ mới. Cenoz và Gorter (2006) gọi chúng là “mạng lưới ý nghĩa,” nơi ngôn ngữ được sử dụng để đạt được mục tiêu và diễn đạt ý nghĩa. Mooney và Evans (2019) cũng nhấn mạnh cách mà các không gian trực tuyến phản ánh những lựa chọn mà mọi người đưa ra để tạo ra ý nghĩa thông qua ngôn ngữ và biểu tượng, kết nối thế giới kỹ thuật số và thế giới vật lý.Ví dụ, nhiều người lướt qua mạng xã hội hoặc đọc tin tức trên điện thoại trong khi đi làm, ngay cả khi họ đang có mặt ở những không gian chung như xe buýt hoặc tàu điện. Như Lee (2015) chỉ ra, thế giới ảo hiện nay là một phần quan trọng trong môi trường ngôn ngữ tổng thể của chúng ta.
Meme
Định nghĩa về meme
Thuật ngữ meme lần đầu tiên được giới thiệu bởi nhà sinh học Richard Dawkins trong cuốn sách The Selfish Gene (1976). Dawkins định nghĩa meme là các đơn vị nhỏ của sự truyền bá văn hóa, tương tự như gen, lan truyền từ người này sang người khác thông qua việc sao chép hoặc bắt chước. Ví dụ về meme trong văn bản tiên phong của ông bao gồm các dấu hiệu cụ thể như giai điệu, khẩu hiệu và phong cách ăn mặc, cũng như các niềm tin trừu tượng (ví dụ, khái niệm về Chúa). Knobel vàLankshear (2007) định nghĩa meme là những mẫu “thông tin văn hóa” lây lan từ tâm trí này sang tâm trí khác và trực tiếp tạo ra và hình thành tư duy cũng như các hình thức hành vi và hành động có ý nghĩa của một nhóm xã hội. Memes bao gồm những thứ như bài hát phổ biến, khẩu hiệu, thời trang quần áo, phong cách kiến trúc, cách làm việc, biểu tượng, và nhạc quảng cáo,…
Đặc điểm của meme
Meme khơi gợi những cảm xúc mạnh mẽ như tức giận, lo âu hoặc hài hước, thúc đẩy sự lan truyền của chúng trên mạng xã hội (Know What I Meme?, 2019). Các yếu tố hình ảnh càng làm gia tăng tác động cảm xúc này, bởi não bộ xử lý hình ảnh nhanh chóng, liên kết chúng với trí nhớ và kích hoạt phản ứng cảm xúc. Nhờ đó, meme trở nên đáng nhớ và hiệu quả trong việc khuyến khích sự chia sẻ. Bằng cách kết hợp những hình ảnh hoặc ý tưởng trái ngược một cách bất ngờ, meme có thể tác động đến thái độ và hành vi chính trị. Chúng kết hợp nội dung giàu cảm xúc với các chủ đề chính trị để định hình diễn ngôn công cộng (Knobel & Lankshear, 2007; Huntington, 2017). Đặc tính dễ dàng tái tạo và tính liên văn bản giúp meme tiếp cận rộng rãi hơn, cho phép chúng thích ứng linh hoạt và cộng hưởng với các tham chiếu văn hóa chung. Vì vậy, meme không chỉ đơn thuần là hình thức giải trí mà còn đóng vai trò như một công cụ truyền tải thông điệp văn hóa, xã hội và chính trị đầy hiệu quả.
Chức năng của meme
Varis và Blommaert (2015) cho rằng meme đóng vai trò như một hình thức giao tiếp phatic, tập trung vào việc kết nối hơn là truyền đạt thông tin quan trọng. Chúng góp phần xây dựng các mối quan hệ xã hội, thể hiện thông điệp “Tôi thích bạn, và chúng ta có điểm chung.” Chẳng hạn, khi chia sẻ một meme chứa đựng câu đùa nội bộ, người dùng không nhằm cung cấp thông tin mới mà đang củng cố sự gắn kết thông qua sự thấu hiểu chung. Trên mạng xã hội, các nhà hoạt động thường sử dụng meme và đồ họa thông tin để lan tỏa thông điệp trong cộng đồng (Friedlander & Riedy, 2015). Theo lý thuyết khớp lịch trình, con người có xu hướng tìm kiếm nội dung phù hợp với niềm tin cá nhân, từ đó củng cố sự đoàn kết trong nhóm (Ragas & Roberts, 2009). Các nhà hoạt động tận dụng đặc điểm này của meme để thuyết phục và thúc đẩy sự đồng thuận. Ví dụ, một meme chế lại khẩu hiệu “bảo vệ tối đa” của Nivea theo cách hài hước có thể kết hợp các tham chiếu văn hóa, liên kết những lo lắng về vẻ đẹp cá nhân với các lý tưởng xã hội rộng lớn hơn.
Cộng hưởng cảm xúc
Cộng hưởng cảm xúc là quá trình con người ảnh hưởng và điều chỉnh cảm xúc của nhau trong mối quan hệ, diễn ra đồng thời giữa các cá nhân (Rainer, 2018). Hiện tượng này xảy ra khi cảm xúc của nhiều người tương tác với nhau trong một bối cảnh nhất định, tạo nên một trạng thái cảm xúc chung. Quá trình này không chỉ đơn giản là một người tác động đến người khác, mà là sự kết hợp liên tục giữa những cảm xúc chủ động (tác động) và thụ động (bị tác động). Vì vậy, cộng hưởng cảm xúc không diễn ra theo một trình tự cố định, mà hình thành một bầu không khí cảm xúc đặc biệt nhờ vào sự tương tác phức tạp giữa tất cả những người tham gia. Chính sự ảnh hưởng qua lại này tạo nên một hiện tượng tâm lý chung, nơi cảm xúc không chỉ được lan tỏa mà còn thay đổi và phát triển trong quá trình con người giao tiếp với nhau.
Các nghiên cứu liên quan
Các nghiên cứu trong nước
Trong nghiên cứu về Internet Meme dưới góc độ Ngôn ngữ học Chức năng Hệ thống, tác giả Ngân (2024) xem xét cách meme hoạt động như một hình thức giao tiếp trong không gian kỹ thuật số. Nhờ đặc tính lan truyền nhanh và không bị giới hạn bởi không gian – thời gian, meme đóng vai trò quan trọng trong việc trao đổi thông tin và hình thành diễn ngôn trực tuyến. Internet Meme không chỉ đơn thuần là một phương tiện giải trí mà còn mang theo những thông điệp phức tạp, kết hợp giữa hình ảnh, văn bản và yếu tố văn hóa. Những đặc điểm như khả năng sao chép, sửa đổi và phân phối giúp meme trở thành một phần quan trọng của văn hóa kỹ thuật số, thu hút sự chú ý và ảnh hưởng đến dư luận. Kết quả cho thấy, với khả năng thích ứng nhanh, meme ngày càng được xem như một dạng ngôn ngữ số mới, phản ánh sự thay đổi trong cách con người giao tiếp trên nền tảng trực tuyến. Internet Meme thực chất là một hình thức ngôn ngữ số giàu tiềm năng, phản ánh tư duy và cảm xúc của người dùng trong bối cảnh truyền thông kỹ thuật số, đồng thời mở ra hướng nghiên cứu liên ngành giữa ngôn ngữ học, văn hóa và công nghệ. Lương Thị Hiền và Trịnh Khánh Hiền (2023) trong nghiên cứu về ứng dụng meme tiếng Việt trong giảng dạy Ngữ văn đề xuất rằng meme có thể trở thành một công cụ hỗ trợ hiệu quả trong quá trình dạy và học. Với đặc điểm ngắn gọn, hài hước và dễ tiếp cận, meme giúp tạo sự kết nối với học sinh, đồng thời nâng cao khả năng tiếp nhận và tạo lập ngôn ngữ. Meme trong giáo dục cần tuân theo bốn nguyên tắc chính: bám sát mục tiêu học tập, phù hợp với đối tượng học sinh, duy trì mối liên hệ chặt chẽ với nội dung bài giảng và đảm bảo tính hài hước, ấn tượng. Quy trình ứng dụng meme bao gồm năm bước: xác định mục tiêu giảng dạy, tìm hiểu học sinh, chọn lọc nội dung, sử dụng hoặc thiết kế meme phù hợp và đánh giá hiệu quả giáo dục. Nghiên cứu này đề xuất các biện pháp cụ thể để tích hợp meme vào giảng dạy kiến thức tiếng Việt, từ đó hỗ trợ phát triển tư duy ngôn ngữ và nâng cao hiệu quả học tập trong bối cảnh giáo dục hiện đại.
Các nghiên cứu ngoài nước
Trong nghiên cứu “Phân tích các meme chính trị trên mạng xã hội” của Lubis, Hafizah, Siregar và Nurhidayati (2024), các tác giả cho rằng lý thuyết meme đã làm phong phú thêm sự hiểu biết của chúng ta về sự tiến hoá văn hoá và cách văn hoá phát triển cũng như thay đổi theo thời gian. Nhìn chung, các meme trên Internet đã trở thành một phần không thể thiếu của văn hoá kỹ thuật số hiện đại, từ những hình ảnh và video hài hước tới các tài liệu chính trị nghiêm túc. Các meme trên Internet bao gồm các mục kỹ thuật số có những đặc điểm nhất định, bao gồm khả năng được sao chép, sửa đổi và phân phối bởi người dùng Internet. Bên cạnh đó, các meme trên Internet thường rất dễ lan truyền và có thể ảnh hưởng đến dư luận và văn hoá. Những meme này có thể là những hình ảnh đơn giản, video hoặc truyện tranh thể hiện sự hài hước, đơn giản và lặp đi lặp lại, từ đó thu hút sự chú ý và tham gia của người dùng Internet. Javed, Jamil và Ahmad (2022) cho rằng dựa trên kết quả nghiên cứu, chúng ta có thể nói rằng meme từ Internet không chỉ được sử dụng để lan truyền sự hài hước mà còn trình bày những ý tưởng hữu ích khác. Ví dụ, có những điều và thông điệp bổ sung gắn liền với meme trong khi các ý nghĩa khác được tìm thấy bên cạnh hài kịch trong các meme dựa trên hài hước. Memes hướng dẫn chúng ta cư xử lịch sự và đúng mực trên mạng xã hội để thúc đẩy một xã hội hòa bình.
Tóm lại, nghiên cứu này cần được thực hiện vì việc sử dụng memes trên trang Facebook của Di tích lịch sử Nhà tù Hỏa Lò là một hiện tượng thú vị, cho thấy sự kết hợp phong phú giữa nội dung lịch sử và hình thức truyền thông hiện đại. Vì meme thường được gắn với tính giải trí và lan truyền nhanh trên mạng xã hội nên việc chúng được sử dụng trong bối cảnh giáo dục lịch sử đã đặt ra câu hỏi về hiệu quả của chúng trong việc khuyến khích sự tương tác của giới trẻ. Nghiên cứu này sẽ giúp làm rõ liệu meme có thể là một công cụ hữu ích để thu hút sự quan tâm, thúc đẩy tư duy phản biện và cải thiện sự hiểu biết về lịch sử hay không. Đồng thời, kết quả nghiên cứu cũng có thể đóng góp vào cách thức truyền thông của các bảo tàng và di tích lịch sử trong kỷ nguyên số, tận dụng các hình thức giao tiếp mới để tiếp cận công chúng một cách hiệu quả hơn.
Ý nghĩa khoa học
Bên cạnh giá trị thực tiễn, nghiên cứu này còn có ý nghĩa khoa học quan trọng trong lĩnh vực tiếp cận lịch sử thông qua phương tiện thị giác. Hiện nay, việc sử dụng memes để truyền tải nội dung lịch sử vẫn là một chủ đề mới mẻ, đặc biệt trong bối cảnh nghiên cứu tại Việt Nam. Mặc dù đã có một số nghiên cứu quốc tế đề cập đến tiềm năng của memes trong việc phổ biến tri thức, nhưng chưa có nhiều công trình phân tích một cách có hệ thống về cách thức memes tái hiện và truyền tải các giá trị lịch sử thông qua các yếu tố ngữ pháp thị giác (visual grammar).
Thông qua việc phân tích các memes được sử dụng trên trang Facebook của Di tích Nhà tù Hỏa Lò từ tháng 7 năm 2023 đến tháng 9 năm 2024, nghiên cứu này sẽ làm rõ cách các yếu tố thị giác như bố cục, màu sắc, biểu tượng và ngữ cảnh hình ảnh được sử dụng để tái hiện nội dung lịch sử. Đồng thời, nghiên cứu cũng sẽ đặt các memes này trong sự đối chiếu với những cách thức tiếp cận lịch sử truyền thống, từ đó chỉ ra những điểm khác biệt về phương thức biểu đạt và khả năng tạo hiệu ứng thị giác.
Nghiên cứu này hướng đến việc hệ thống hóa cách memes vận dụng ngữ pháp thị giác để truyền tải nội dung lịch sử một cách sáng tạo và mang tính kết nối với bối cảnh đương đại. Điều này không chỉ giúp bổ sung vào lý thuyết về phương thức tiếp cận lịch sử bằng hình ảnh mà còn góp phần tạo nền tảng cho các nghiên cứu sâu hơn về ngôn ngữ hình ảnh trong việc tái hiện quá khứ.