Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
Trong những năm gần đây, tiếng Trung ngày càng phổ biến tại Việt Nam, số lượng người học không ngừng gia tăng. Trong quá trình học tiếng Trung, thành ngữ là một thành phần quan trọng thể hiện chiều sâu văn hóa và khả năng sử dụng ngôn ngữ thành thạo. Đặc biệt, nhóm thành ngữ bắt nguồn từ Kinh Thi (《诗经》) – tác phẩm thơ ca cổ điển sớm nhất của Trung Quốc – không chỉ có giá trị ngôn ngữ mà còn chứa đựng nhiều lớp ý nghĩa văn hóa, tư tưởng cổ xưa. Tuy nhiên, do ngôn ngữ cổ điển, điển cố phong phú, nhóm thành ngữ này thường gây khó khăn trong quá trình tiếp cận và dịch thuật đối với người học tiếng Trung tại Việt Nam. Do đó, nghiên cứu có hệ thống về loại thành ngữ này là rất cần thiết, nhằm nâng cao năng lực hiểu và dịch của người học, đồng thời góp phần thúc đẩy giao lưu văn hóa và giảng dạy tiếng Trung hiệu quả hơn tại Việt Nam.
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Các nghiên cứu về Kinh Thi
Kinh Thi là một trong những tác phẩm cổ điển có ảnh hưởng sâu rộng trong văn học, ngôn ngữ và tư tưởng Trung Hoa. Nhiều học giả Trung Quốc và quốc tế đã nghiên cứu về Kinh Thi ở các phương diện ngôn ngữ học, văn học, văn hóa và mỹ học.
Về mặt ngôn ngữ học, Wang Li (1980) trong Zhongguo yuyanxue shi (Lịch sử ngôn ngữ học Trung Quốc) đã hệ thống hóa đặc điểm ngôn ngữ cổ được thể hiện trong Kinh Thi, như từ vựng, cú pháp, và ngữ âm học. Li Bing’an (1999) tập trung vào việc phân tích cấu trúc ngôn ngữ và thủ pháp nghệ thuật trong Kinh Thi. Yang Yi (1986) và Wang Xianpei (1995) tiếp cận Kinh Thi từ góc nhìn mỹ học và tinh thần văn học, cho rằng Kinh Thi phản ánh quan niệm thẩm mỹ và đạo đức truyền thống Trung Hoa. Những nghiên cứu này giúp hình thành nền tảng lý luận và công cụ phân tích để tiếp cận các thành ngữ có nguồn gốc từ Kinh Thi.
Các nghiên cứu về thành ngữ xuất phát từ Kinh Thi
Thành ngữ bắt nguồn từ Kinh Thi là một bộ phận quan trọng của hệ thống thành ngữ Trung Quốc cổ đại, được sử dụng rộng rãi trong cả văn nói và văn viết hiện nay. Nhiều công trình học thuật đã tiếp cận nhóm thành ngữ này từ các hướng khác nhau.
Ở góc độ văn hóa, Zhang Zhi (2003) phân tích hơn 180 thành ngữ bắt nguồn từ Kinh Thi, qua đó cho thấy đặc điểm tâm lý văn hóa dân tộc và hệ tư tưởng Nho giáo được phản ánh trong cách sử dụng ngôn ngữ. Qu Jiyong (2012) khai thác chiều sâu văn hóa trong các thành ngữ, tập trung vào bối cảnh xã hội và tín ngưỡng thời kỳ Tiên Tần. Cai Tingwei (2008) xem thành ngữ như kết tinh của văn hóa lễ nhạc, văn hóa nông nghiệp và thẩm mỹ cổ đại.
Ở góc độ ngôn ngữ học, Zhu Qingbo và Gao Yanli (2010) chỉ ra quá trình biến đổi ngữ nghĩa của thành ngữ do ảnh hưởng của thời đại và hoàn cảnh sử dụng. He Shenyi (2016) sử dụng phương pháp phân cấp để phân loại 339 thành ngữ thành 10 cấu trúc ngữ pháp. Ngoài ra, Zong Xiaofei và Wu Shixiong (2014) còn nghiên cứu tính ẩn dụ và nghệ thuật biểu đạt đặc trưng trong các thành ngữ này.
Về mặt hình thức và cấu tạo, Zeng Jin (2011) phân chia thành ngữ theo mô hình cấu trúc như song ngữ đối ngẫu, cụm động – danh, hoặc thành ngữ ba thành tố.
Nhìn chung, các nghiên cứu trên đã hệ thống hóa được đặc điểm ngôn ngữ, giá trị văn hóa và cấu trúc của nhóm thành ngữ xuất phát từ Kinh Thi.
Các nghiên cứu về dịch thuật Kinh Thi
Dịch thuật Kinh Thi là một lĩnh vực phức tạp do đặc trưng về âm luật, ngôn ngữ cổ và hình tượng văn hóa.
Ở Trung Quốc, Xu Yuanchong (1995) là một trong những học giả tiên phong trong dịch thơ cổ điển, với phương châm “tam mỹ” (âm – nghĩa – hình). Ông cho rằng dịch thơ cần đạt được vẻ đẹp trong cả âm điệu, nội dung và hình ảnh nghệ thuật. Lin Xili (1987) áp dụng phương pháp kết hợp trực dịch và ý dịch để truyền tải thông điệp trong Kinh Thi, đồng thời giữ lại cảm xúc nguyên bản.
Tại Việt Nam, Kinh Thi đã được tiếp nhận và chuyển ngữ từ rất sớm thông qua hệ chữ Hán – Nôm. Theo nghiên cứu của Nguyễn Tuấn Cường (2021), hiện có ít nhất 8 tác phẩm, 19 phiên bản, và hơn 5.000 trang bản dịch Kinh Thi bằng chữ Nôm, với nhiều hình thức như thơ lục bát, song thất lục bát, hoặc văn xuôi chú giải. Trong đó có tác phẩm Thi Kinh Quốc Âm Ca do vua Tự Đức biên soạn, tuy hiện đã thất truyền.
Các nghiên cứu này phản ánh nỗ lực của học giới trong việc bảo tồn và chuyển tải giá trị văn hóa – tư tưởng Kinh Thi sang các ngôn ngữ hiện đại. Tuy nhiên, phần lớn chỉ tập trung vào toàn văn Kinh Thi, ít chú ý đến thành ngữ xuất phát từ đó.
Như vậy, nhìn chung các công trình hiện nay chủ yếu tập trung vào phân tích toàn văn Kinh Thi hoặc nghiên cứu thành ngữ ở góc độ văn hóa – ngôn ngữ học. Tuy nhiên, chưa có nghiên cứu hệ thống nào về dịch thuật thành ngữ Kinh Thi sang tiếng Việt. Do đó, khóa luận này hướng tới việc khảo sát các chiến lược và kỹ thuật dịch các thành ngữ trong bản dịch tiếng Việt, nhằm đóng góp thêm góc nhìn mới cho nghiên cứu đối chiếu ngôn ngữ – văn hóa Hán Việt.
Ý nghĩa khoa học
Đề tài này có ý nghĩa khoa học quan trọng khi góp phần làm rõ đặc điểm cấu trúc và nội dung văn hóa của một nhóm thành ngữ có nguồn gốc sâu xa từ Kinh Thi – tác phẩm kinh điển tiêu biểu trong văn học cổ điển Trung Hoa. Việc khảo sát thành ngữ trong bối cảnh lịch sử – văn hóa giúp hiểu rõ hơn tư duy, quan niệm đạo đức và thẩm mỹ của người xưa. Đồng thời, đề tài đề xuất một hệ thống chiến lược dịch phù hợp với thực tiễn tiếng Việt, đảm bảo sự cân bằng giữa tính chính xác nội dung và giá trị thẩm mỹ, thông qua các thủ pháp như bảo lưu, thay thế hoặc lược bỏ hình ảnh văn hóa. Ngoài ra, công trình còn mở ra hướng nghiên cứu mới về dịch thuật thành ngữ cổ và giảng dạy tiếng Trung tại Việt Nam, từ đó góp phần nâng cao năng lực xử lý các yếu tố văn hóa trong dịch thuật – một kỹ năng thiết yếu đối với sinh viên và dịch giả chuyên nghiệp.