Tổng quan
1. Nhu cầu thực tiễn
Việc dịch các thuật ngữ đặc trưng trong thế giới văn học hư cấu được xem
là một trong những lĩnh vực khó khăn nhất trong dịch thuật, vì chúng thường
mang theo những ý nghĩa văn hóa và lịch sử không dễ dàng chuyển đổi qua các
ngôn ngữ (Newmark, 1988). Đối với văn học giả tưởng, thể loại này đặt ra
những thách thức cụ thể đối với các dịch giả, vì nó tạo ra một thế giới hư cấu
riêng với những luật lệ, logic và hệ thống từ vựng riêng (Davies, 2003).
Fernandes (2006) đề xuất rằng những người dịch văn học giả tưởng cần cân
nhắc giữa các chiến lược nước ngoài và chiến lược thuần bản địa, tùy thuộc vào
đối tượng độc giả và mục đích của tác phẩm. Do đó, bộ sách Harry Potter, với
vũ trụ được tưởng tượng ra vô cùng phong phú, là một trường hợp nghiên cứu
điển hình đặc biệt thú vị để khám phá sự phức tạp của quá trình dịch thuật.
Các từ ngữ liên quan đến ma thuật, như các câu thần chú, thuốc phép và
sinh vật phép thuật, có những đặc điểm độc đáo riêng liên quan chặt chẽ đến
ngôn ngữ nguồn. Những đặc điểm này tạo ra nhiều khó khăn cho những người
dịch vì phải giữ nguyên ý nghĩa và cách đọc của những từ này, đồng thời điều
chỉnh chúng để phù hợp với văn hóa và ngôn ngữ của độc giả. Do đó, việc hiểu
cách các dịch giả ra quyết định và sử dụng chiến lược để dịch những từ và cách
diễn đạt liên quan đến ma thuật là rất quan trọng để đánh giá chất lượng của bản dịch. Ngoài ra việc xem xét sự lựa chọn cách dịch này có ảnh hưởng như thế nào
đến cảm nhận của độc giả Việt Nam khi đọc bộ truyện cũng rất quan trọng
(Nguyễn, 2018).
Mặc dù bộ sách Harry Potter rất phổ biến và có ảnh hưởng lớn, nhưng
hiện chưa có nhiều nghiên cứu học thuật về chất lượng và chiến lược của những
bản dịch này, đặc biệt là đối với các thuật ngữ phép thuật quan trọng đã giúp tạo
ra thế giới hư cấu kỳ diệu của bộ sách. Tuy đã có một số nghiên cứu trước đây
tập trung vào việc dịch tên riêng (Hằng, 2018; Lincoln, 2006), các hình thức
xưng hô giữa các nhân vật trong truyện (Hằng, 2019) và các thuật ngữ (Nguyễn
& Võ, 2021) trong bản tiếng Việt của Harry Potter, nhưng chưa có nghiên cứu
nào cụ thể về việc dịch các thuật ngữ phép thuật, như câu thần chú, thuốc phép
và sinh vật phép thuật. Do đó, nghiên cứu mang tựa đề “Nghiên cứu về chiến
lược dịch các thuật ngữ phép thuật trong bản dịch tiếng Việt phần Bảy truyện
Harry Potter (J.K. Rowling) do Lý Lan thực hiện” đã được tiến hành. Với quy
mô của nghiên cứu này, việc tiến hành nghiên cứu tất cả bảy tập sách dường như
là không thể và không thực tế. Do đó, phần bảy (Harry Potter và Bảo bối tử
thần) của bộ truyện đã được chọn làm đối tượng nghiên cứu. Bằng cách tập
trung vào việc dịch thuật các thuật ngữ phép thuật, nghiên cứu này nhằm mục
đích làm sáng tỏ cách mà dịch giả Lý Lan đã tiếp cận những thách thức văn hóa
và ngôn ngữ đặt ra trong bộ sách Harry Potter. Thông qua phân tích toàn diện về
các chiến lược dịch được sử dụng, nghiên cứu này hướng đến khám phá những
động cơ và nguyên tắc ẩn sau quyết định của người dịch.
2. Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
a. Tài liệu quốc tế
Trong lĩnh vực nghiên cứu dịch thuật, Newmark (1988) đã cung cấp một
cuốn sách giáo trình toàn diện về dịch thuật, mang lại cái nhìn sâu sắc về các kỹ
thuật và chiến lược dịch thuật khác nhau. Mặc dù không tập trung đặc biệt vào
việc dịch các thuật ngữ phép thuật, nhưng cuốn sách này đã xây dựng một cơ sở lý thuyết vững chắc để hiểu quá trình dịch thuật, có thể áp dụng vào việc nghiên
cứu về các thuật ngữ phép thuật trong văn học.
Davies (2003) nghiên cứu về cách xử lý các tham chiếu đặc trưng văn hóa
trong các bản dịch của sách Harry Potter. Tác giả đã kiểm tra các chiến lược
được sử dụng bởi người dịch để xử lý những sắc thái văn hóa và cung cấp một
bản phân tích kỹ lưỡng về những thách thức trong việc truyền đạt bản chất của
văn bản gốc trong ngôn ngữ đích.
Lincoln (2006) đi sâu vào việc dịch các thuật ngữ trong văn học giả tưởng
dành cho trẻ em, từ đó mở ra một khung lý thuyết rộng lớn hơn về dịch thuật các
thuật ngữ phép thuật. Tác giả nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xem xét cả hai
khía cạnh văn hóa và ngôn ngữ trong quá trình dịch thuật, và đặt biệt chú ý đến
vai trò của sự sáng tạo trong việc tìm ra các cách tương đương dịch thuật phù
hợp.
Destruel (2013) nghiên cứu sâu về sự cân bằng tinh tế giữa nghệ thuật và
khoa học trong việc dịch thuật Harry Potter, từ đó nhấn mạnh sự quan trọng của
cả độ chính xác về ngôn ngữ và sự điều chỉnh sáng tạo của các thuật ngữ phép
thuật. Nghiên cứu này mang lại một góc nhìn quan trọng về việc dịch các yếu tố
phép thuật trong văn học giả tưởng, cung cấp và hướng dẫn cho người dịch về
cách truyền đạt hiệu ứng ma thuật của văn bản gốc một cách hiệu quả.
b. Tài liệu trong nước
Nguyễn (2020) đã tiến hành một nghiên cứu về việc dịch các thuật ngữ
phép thuật trong loạt sách Harry Potter sang tiếng Việt. Nghiên cứu này so sánh
bản dịch chính thức của Lý Lan với bản dịch phi chính thức trên mạng của
Nguyễn Thanh Phong. Nguyễn (2020) phát hiện rằng cả hai người dịch đều sử
dụng những chiến lược tương tự, bao gồm phiên âm, điều chỉnh, mô phỏng, dịch
từ, bỏ qua, bổ sung, thay thế, điều chế, và giải thích. Tuy nhiên, họ sử dụng
những chiến lược này với tần suất và độ nhất quán khác nhau. Đánh giá về chất
lượng dịch thuật của Nguyễn (2020) được đặt trên ba tiêu chí: độ chính xác, sự tự nhiên và giá trị thẩm mỹ, với bản dịch của Lý Lan được cho là chính xác, tự nhiên, và thẩm mỹ hơn so với bản dịch của Nguyễn Thanh Phong.
Hoàng (2014) thực hiện một luận văn tập trung vào việc đánh giá chất
lượng của bản tiếng Việt của cuốn sách Harry Potter đầu tiên, “Harry Potter và
Hòn Đá Phù Thủy”. Nghiên cứu này lưu ý đến việc sử dụng 13 trong số 15
phương pháp dịch, loại trừ dịch từng từ và dịch trung thành. Nghiên cứu nhấn
mạnh phương pháp dịch truyền thông là phương pháp phù hợp nhất cho Harry
Potter, đặc biệt là về hiệu quả trong việc truyền đạt chức năng của văn bản và
tác động đối với đối tượng độc giả. Hoàng (2014) cũng khen ngợi bản dịch với
độ chính xác cao, rõ ràng, tự nhiên và phù hợp văn hóa, vì nó đã thành công
chuyển đạt thông điệp, ngôn ngữ và hài hước của văn bản gốc đến độc giả Việt
Nam.
Một nghiên cứu đáng chú ý khác được thực hiện bởi Trần (2015), với mục
tiêu là xác định và đánh giá các chiến lược dịch thuật được Lý Lan sử dụng khi
dịch thuật các từ mới trong tập thứ tư của Harry Potter, “Harry Potter và Chiếc
Cốc Lửa”. Nghiên cứu này phân tích các từ mới trong văn bản gốc và bản dịch
tương ứng trong tiếng Việt. Kết quả cho thấy Lý Lan sử dụng sáu trong số bảy
phương pháp dịch thuật (loại trừ phương pháp tương đương). Tác giả lập luận
rằng việc mượn từ là phương pháp phù hợp nhất để dịch thuật các từ mới trong
Harry Potter, vì giữ nguyên được tính độc đáo, sáng tạo và đặc thù văn hóa của
văn bản gốc. Ngoài ra, bản dịch được đánh giá cao về độ chính xác, tự nhiên và
chấp nhận được, mang lại hiệu quả truyền đạt ý nghĩa, phong cách và ảnh hưởng
của văn bản gốc đến độc giả Việt Nam.
c. Kết luận
Tóm lại, nhiều học giả trong lĩnh vực nghiên cứu về dịch thuật đã đóng
góp về các kỹ thuật và chiến lược dịch thuật. Newmark (1988) mang lại một
cách hiểu cơ bản về quá trình dịch thuật, có thể áp dụng vào nghiên cứu về thuật
ngữ phép thuật trong văn học. Davies (2003) khám phá các tham chiếu đặc trưng văn hóa và những thách thức trong việc truyền đạt sắc thái văn hóa. Lincoln (2006) nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xem xét cả khía cạnh văn hóa và ngôn ngữ trong dịch thuật. Destruel (2013) đặc biệt chú ý đến sự cân bằng giữa nghệ thuật và khoa học trong việc dịch thuật yếu tố phép thuật trong văn học giả tưởng. Đối với các bản dịch tiếng Việt của Harry Potter, Nguyễn (2020) so sánh phiên bản chính thức và phi chính thức và đánh giá cao bản dịch của Lý Lan hơn. Hoàng (2014) đánh giá chất lượng của phiên bản tiếng Việt của tập đầu tiên Harry Potter, trong khi Trần (2015) nghiên cứu chiến lược dịch thuật của Lý Lan đối với các từ mới trong tập thứ tư.
Tuy đã có nhiều nghiên cứu được thực hiện, nhưng vẫn còn nhiều hạn chế
cần giải quyết để thực hiện nghiên cứu về chất lượng và tính chuyên nghiệp của
việc dịch các thuật ngữ phép thuật trong văn học. Ví dụ, không có một nghiên
cứu nào giành sự tập trung đặc biệt vào việc dịch các thuật ngữ phép thuật nói
chung, mà chúng chủ yếu tập trung vào các tác phẩm cụ thể như loạt sách Harry
Potter. Do đó, thiếu đi một nghiên cứu toàn diện về việc dịch thuật các thuật ngữ
phép thuật qua các tác phẩm văn học khác nhau. Hơn nữa, mặc dù nhiều nghiên
cứu đã xem xét các khía cạnh sáng tạo của việc dịch các thuật ngữ phép thuật,
nhưng chúng chủ yếu tập trung vào việc tìm ra các đương đương phù hợp mà
không đi sâu vào các lựa chọn về ngôn ngữ học và phong cách. Vì vậy việc
nghiên cứu các kỹ thuật và chiến lược ngôn ngữ được sử dụng trong những bản
dịch này để hiểu rõ hơn về quá trình và nâng cao chất lượng tổng thể của dịch
thuật là rất cần thiết. Hơn nữa, các chú ý và hạn chế đã được đưa ra trong việc
đánh giá chất lượng dịch thuật, đặc biệt là về độ chính xác, sự tự nhiên và giá trị
thẩm mỹ của thuật ngữ phép thuật được dịch, đây là các tiêu chí quan trọng để
phân tích toàn diện về thành công của dịch thuật. Do đó, nghiên cứu trong tương
lai nên hướng đến giải quyết những khoảng trống và hạn chế này để giúp cho
lĩnh vực nghiên cứu dịch thuật phát triển hơn và mang lại một sự hiểu biết toàn
diện hơn về việc dịch thuật các thuật ngữ phép thuật trong văn học.
3. Ý nghĩa khoa học
Các kết quả của nghiên cứu này sẽ đóng góp vào lĩnh vực nghiên cứu về
dịch thuật, đặc biệt là trong lĩnh vực dịch thuật văn học. Nghiên cứu này không
chỉ mang lại cái nhìn sâu sắc về những khó khăn của việc dịch thuật các thuật
ngữ phép thuật mà còn cung cấp hiểu biết sâu rộng về vai trò của người dịch
trong việc nối kết các bối cảnh văn hóa và ngôn ngữ khác nhau. Hơn nữa,
nghiên cứu này sẽ đóng vai trò như một nguồn tài nguyên quý báu cho những
dịch giả tương lai, giúp họ phát triển những chiến lược hiệu quả để dịch thuật
các tác phẩm văn học giả tưởng tương tự. Hơn nữa, nghiên cứu này sẽ mở rộng
khối lượng kiến thức hiện tại về dịch thuật văn học trong tiếng Việt và góp phần
vào cuộc trò chuyện rộng lớn về lý thuyết và thực hành dịch thuật.