Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
Tiếng Trung ngày càng phổ biến và dần khẳng định vị thế của mình trong khu vực và trên toàn cầu, đặc biệt là ở Việt Nam. Là một quốc gia láng giềng của Trung Quốc, mối quan hệ đối tác chiến lược sâu sắc giữa hai nước đã thúc đẩy sự phổ biến của tiếng Trung tại Việt Nam. Sự giao thương kinh tế và thương mại ngày càng chặt chẽ giữa Trung Quốc và Việt Nam đã làm tăng nhu cầu học tiếng Trung, tạo điều kiện thuận lợi cho hợp tác thương mại và đầu tư giữa hai nước. Trong bối cảnh này, việc dịch thuật các văn bản kinh tế một cách chính xác là vô cùng quan trọng. Các văn bản kinh tế bao gồm nhiều khía cạnh như chính sách, hợp đồng, báo cáo tài chính, kế hoạch kinh doanh, và thường có tính chuyên môn cao, chứa đựng nhiều thông tin. Một sai sót nhỏ trong thuật ngữ hoặc cấu trúc ngữ pháp cũng có thể dẫn đến hiểu lầm, thậm chí gây ra những tranh chấp kinh tế nghiêm trọng. Do đó, việc nghiên cứu các lỗi dịch thuật của sinh viên không chỉ giúp xác định những hạn chế của họ mà còn là chìa khóa để nâng cao chất lượng dịch thuật kinh tế.
So với phiên dịch, biên dịch đòi hỏi độ chính xác cao hơn. Biên dịch yêu cầu người học không chỉ hiểu và truyền tải thông tin từ ngôn ngữ nguồn mà còn phải giữ được ý nghĩa, những sắc thái tinh tế của ngôn ngữ, đặc biệt là sự chính xác trong các lĩnh vực chuyên ngành. Đối với sinh viên chuyên ngành tiếng Trung, dịch thuật kinh tế là một lĩnh vực đầy thử thách. Bởi vì điều này không chỉ đòi hỏi họ phải có nền tảng tiếng Trung vững chắc mà còn phải nắm vững kiến thức kinh tế, thuật ngữ chuyên ngành và bối cảnh kinh tế của Việt Nam và Trung Quốc. Do sự khác biệt vốn có giữa tiếng Việt và tiếng Hán về hệ thống từ vựng, cấu trúc ngữ pháp và logic diễn đạt, cùng với nền tảng tiếng Hán và kiến thức kinh tế của sinh viên còn hạn chế, việc nắm bắt ý nghĩa của các thuật ngữ chuyên ngành chưa chuẩn xác, và hiện tượng chuyển dịch tiêu cực từ tiếng mẹ đẻ (tiếng Việt), đặc biệt là sự can nhiễu của các từ Hán Việt, thường dẫn đến các lỗi hệ thống như dùng từ không phù hợp, chọn sai thuật ngữ hoặc hiểu sai nghĩa. Sự tồn tại của những lỗi này ảnh hưởng đáng kể đến chất lượng và tính chuyên nghiệp của bản dịch. Nếu không được sửa chữa, những sai sót này sẽ cản trở giao lưu và hợp tác kinh tế.
Ngoài ra, các thuật ngữ chuyên ngành trong lĩnh vực kinh tế thay đổi khá nhanh, các khái niệm và cách diễn đạt kinh tế mới liên tục xuất hiện. Việc nghiên cứu sâu về các lỗi biên dịch của sinh viên sẽ giúp họ nhận diện những điểm yếu của bản thân, từ đó rèn luyện khả năng nghiên cứu, tìm kiếm và hiểu sâu các thuật ngữ và khái niệm mới. Kết quả của nghiên cứu này cũng sẽ giúp giáo viên hiểu rõ hơn về những khó khăn mà sinh viên đang gặp phải, từ đó đề xuất các phương pháp giảng dạy và chương trình đào tạo mới, giúp sinh viên nâng cao năng lực biên dịch trong lĩnh vực kinh tế.
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Tổng quan nghiên cứu liên quan
Lý thuyết Phân tích lỗi (Error Analysis, EA) được Corder đề xuất vào năm 1967, đánh dấu sự thay đổi trong cách nhìn nhận các lỗi của người học ngoại ngữ – chúng được xem là biểu hiện tự nhiên của quá trình học ngôn ngữ và phát triển ngôn ngữ trung gian. Kể từ đó, nhiều nhà ngôn ngữ học như Richards (1971), Carl James (2003), Ellis (1995) đã phát triển các phương pháp phân loại lỗi đa dạng từ nhiều góc độ khác nhau, thúc đẩy sự phát triển sâu rộng của lý thuyết phân tích lỗi. Những nghiên cứu này không chỉ bao gồm các lỗi ở cấp độ ngôn ngữ như từ vựng (Chen, W. X., 2002), mà còn ngày càng chú trọng đến các loại lỗi cụ thể trong thực tiễn giảng dạy, ví dụ như lỗi trong giao tiếp khẩu ngữ (Zuzana & Barbora, 2017; Gao, X. 2006), nghe viết (Smith & Rafiqzad, 1979) và đặc biệt là thực hành dịch thuật (Zhong, H. L. 2004), đồng thời sử dụng các phương pháp nghiên cứu cắt ngang hoặc nghiên cứu dọc để khám phá quy luật và nguyên nhân của chúng.
Luận văn thạc sĩ “Nghiên cứu lỗi ngôn ngữ trong dịch Hán-Anh ở kỳ thi tiếng Anh trình độ sáu bậc đại học dưới góc độ lý thuyết phân tích lỗi” của He Huimin là một ví dụ điển hình về việc phân tích lỗi ngôn ngữ trong một bài kiểm tra dịch cụ thể dựa trên lý thuyết phân tích lỗi. Dịch thuật kinh tế, với vai trò là một nhánh quan trọng của lĩnh vực dịch thuật, cũng nhận được sự quan tâm của giới học thuật về đặc điểm và quy trình của nó. Nguyễn Quỳnh Trang trong “Dịch thuật trong lĩnh vực kinh tế” đã bàn luận về lý thuyết, thực tiễn và đặc điểm ngôn ngữ của dịch thuật kinh tế. Luận văn “Thảo luận về quy trình dịch thuật trong lĩnh vực kinh tế Hán-Việt” của Sun Xiaodong đã khám phá tầm quan trọng của dịch thuật kinh tế Hán-Việt trong bối cảnh giao lưu kinh tế Trung-Việt ngày càng tăng. Bài viết này trình bày chi tiết ba giai đoạn chính mà dịch thuật kinh tế Hán-Việt cần trải qua: giai đoạn hiểu (bao gồm hiểu hiện tượng ngôn ngữ, sự vật cụ thể và quan hệ logic), giai đoạn thể hiện (nhấn mạnh sự kết hợp từ ngữ, tuân thủ thói quen ngôn ngữ, xử lý câu và sự sáng tạo trong cách diễn đạt) và giai đoạn chỉnh sửa (chủ yếu dành cho dịch viết).
Giảng dạy dịch thuật kinh tế cũng là một con đường quan trọng để nâng cao năng lực dịch thuật. Su Wanmei trong “Thảo luận về giảng dạy dịch thuật kinh tế” đã bàn về mục tiêu, phương pháp và lựa chọn giáo trình trong giảng dạy dịch thuật kinh tế, nhấn mạnh tính chuyên môn và tầm quan trọng của việc bồi dưỡng kiến thức lý thuyết kinh tế và kỹ năng dịch thuật cho sinh viên. Liang Hongmei trong “Nghiên cứu sơ bộ về giảng dạy dịch thuật kinh tế Nhật-Hán” cũng đã trình bày sự cần thiết, đặc điểm và phương pháp giảng dạy dịch thuật kinh tế Nhật-Hán, chỉ ra rằng giảng dạy dịch thuật kinh tế cần chú trọng năng lực ngôn ngữ, năng lực dịch thuật và khả năng nắm vững các chuyên đề kinh tế. Những nghiên cứu này đều cung cấp những tham khảo hữu ích để hiểu bản chất và việc giảng dạy dịch thuật kinh tế.
Luận văn thạc sĩ của Hồ Thị Thùy Liên đã so sánh cụ thể đặc điểm ngôn ngữ của hợp đồng thương mại Trung-Việt, đồng thời nghiên cứu các lỗi thường gặp, nguyên nhân, nguyên tắc và kỹ năng trong dịch thuật, chỉ ra các lỗi về từ ngữ, cú pháp, văn bản và dấu câu. Luận văn thạc sĩ của Nguyễn Thị Thu Hương đã nghiên cứu thực trạng dịch thuật văn bản ngoại thương Trung-Việt, phân tích các vấn đề và nguyên nhân trong dịch thuật từ ngữ và câu, đồng thời đưa ra các đề xuất cải thiện. Trong bối cảnh lý thuyết này, giới học thuật Việt Nam đã dành sự quan tâm đặc biệt đến các vấn đề lỗi phát sinh trong quá trình dịch song ngữ Hán-Việt của người học tiếng Trung Quốc ở Việt Nam, đặc biệt là sinh viên chuyên ngành tiếng Trung, và đã triển khai một loạt các nghiên cứu mang đặc trưng bản địa. Những nghiên cứu này không chỉ làm rõ những khó khăn phổ biến mà sinh viên Việt Nam gặp phải trong dịch thuật Hán-Việt, mà còn cung cấp cơ sở để hiểu các lỗi dịch thuật trong những lĩnh vực cụ thể (như lĩnh vực kinh tế).
Chẳng hạn, nghiên cứu của Phạm Đức Trung & Hoàng Lan Chi (2017) chỉ ra rằng trong quá trình dịch Việt-Hán, sinh viên Việt Nam thường gặp khó khăn và mắc lỗi trong dịch số liệu, xử lý các định ngữ đa tầng và chuyển đổi câu dài. Phùng Thị Tuyết & Quách Thị Nga (2021) thông qua phân tích 120 bài thi cuối kỳ dịch viết Việt-Trung đã tổng kết ba vấn đề phổ biến nhất trong dịch thuật của sinh viên là lỗi thông tin, diễn đạt không phù hợp và lỗi về phong cách văn bản. Trần Quang Huy (2024) tiếp tục phân tích từ góc độ nguyên nhân, cho rằng việc quá phụ thuộc vào âm Hán-Việt để suy đoán, kết hợp từ không phù hợp và thiếu khả năng nắm bắt sự khác biệt về sắc thái nghĩa của từ là những yếu tố then chốt ảnh hưởng đến chất lượng dịch và gây ra lỗi.
Ý nghĩa khoa học
Bài nghiên cứu có những điểm nổi bật sau đây:
Thứ nhất, về đối tượng nghiên cứu, mặc dù đã có không ít nghiên cứu về lỗi sau khi dịch thuật, nhưng rất ít nghiên cứu lấy lỗi sai khi dịch thuật văn bản kinh tế từ Việt sang Trung của sinh viên khoa Trung làm đối tượng nghiên cứu.
Thứ hai, đối tượng thực hiện khảo sát là sinh viên khóa QH.2021 và QH.2022 Khoa Trung, Trường Đại học Ngoại ngữ – Đại học Quốc gia Hà Nội. Đây là những sinh viên đang trong quá trình học tập và rèn luyện kỹ năng dịch thuật, đặc biệt là dịch chuyên ngành, do đó, kết quả nghiên cứu sẽ phản ánh chân thực năng lực và những khó khăn của đối tượng này.
Thứ ba, góp phần vào công tác giảng dạy và học tập: Nghiên cứu này có thể cung cấp những phân tích chi tiết về các loại lỗi sai, nguyên nhân gây lỗi, từ đó đưa ra các đề xuất, giải pháp hữu ích cho cả giảng viên trong việc thiết kế giáo trình, phương pháp giảng dạy và cho sinh viên trong quá trình tự học và rèn luyện.
Cuối cùng, tiềm năng mở rộng nghiên cứu: Kết quả của luận văn có thể là cơ sở để phát triển các nghiên cứu sâu hơn về dịch thuật chuyên ngành, hoặc so sánh với các nhóm đối tượng sinh viên khác, các ngôn ngữ khác, hoặc các lĩnh vực dịch thuật khác.