Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
Số lượng các gia đình đơn thân ở Việt Nam có sự gia tăng trong ba thập kỷ vừa qua, đặc biệt là từ sau khi Nhà nước đẩy mạnh công cuộc Đổi Mới năm 1986 (Vu và nnk, 2021). Tỷ lệ người độc thân ở Việt Nam cho thấy sự tăng lên nhanh chóng, từ 6,23% (năm 2004) lên 10,1% (năm 2019); trong đó, tỷ lệ phụ nữ độc thân chiếm đến 87,6% trong tổng số người độc thân ở nước ta (Tổng cục Thống kê Việt Nam [GSOV], 2019). Tỷ lệ gia đình mẹ đơn thân chiếm khoảng 4% tổng số hộ gia đình ở Việt Nam (GSOV, 2022). Con số này đang có xu hướng gia tăng, đặc biệt là ở các thành phố lớn như Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh, nơi mà lối sống độc lập và hiện đại trở nên ngày càng phổ biến.
Trong bối cảnh xã hội hiện nay vẫn còn tồn tại một số giá trị chuẩn mực và đạo đức hạn chế sự nhận thức và quan tâm của người dân về việc làm mẹ đơn thân. Điều này phần nào dẫn đến việc thiếu hụt các chính sách và biện pháp quan tâm để hỗ trợ cuộc sống của các hộ gia đình mẹ đơn thân, cả về đời sống vật chất và tinh thần. Trong thời đại hiện nay khi các nền tảng truyền thông xã hội đang dần được mở rộng, cách truyền thông xây dựng hình ảnh các bà mẹ đơn thân có thể ảnh hưởng lớn đến nhận thức của con người và xã hội đối với việc làm mẹ đơn thân.
Một số nghiên cứu về mẹ đơn thân/ việc làm mẹ đơn thân đã được thực hiện ở nhiều quốc gia (ví dụ: Bergnehr & Henriksson, 2020; Jones và nnk, 2006) và ở Việt Nam, vấn đề làm mẹ đơn thân cũng đã thu hút sự chú ý của giới học thuật khi bàn về điều kiện sống của những người mẹ đơn thân và con cái của họ (ví dụ: Dang & Rukumnuaykit, 2023; Vu, 2023). Tuy nhiên, các nghiên cứu về việc truyền thông ở Việt Nam xây dựng hình tượng những người mẹ đơn thân và vai trò của các chính sách hỗ trợ cho nhóm đối tượng này vẫn chưa nhận được nhiều sự quan tâm. Do đó, chúng tôi đã thực hiện nghiên cứu: “Hình tượng các bà mẹ đơn thân trên nền tảng báo chí trực tuyến Việt Nam”. Về bản chất, nghiên cứu này giải quyết câu hỏi: Các bà mẹ đơn thân được xây dựng hình tượng như thế nào trên báo chí trực tuyến ở Việt Nam?
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Tổng quan những công trình nghiên cứu liên quan ở ngoài nước
Nghiên cứu của hai tác giả Disa Bergnehr và Helena Wahlström Henriksson (2020) với chủ đề “Hardworking woman: representations of lone mothers in the Swedish daily press” đã khám phá cách mà những bà mẹ đơn thân được mô tả trên các trang báo hàng ngày ở Thụy Điển. Dữ liệu chính được thu thập là những bài báo chính thống và báo lá cải trong giai đoạn 2015-2017. Tuy truyền thông không thể phản ánh đầy đủ nhất sự đa dạng và thái độ của thực tế xã hội, những nghiên cứu này chỉ ra rằng hình tượng của mẹ đơn thân tồn tại dưới rất nhiều góc nhìn và chia sẻ khá nhiều đặc điểm tương đồng. Một trong những quan điểm phổ biến cho thấy mẹ đơn thân thường sống trong hoàn cảnh khá khó khăn, nhưng bù lại, họ chăm chỉ, thậm chí được so sánh với những người hùng, đặc biệt khi thông qua các lập luận chính trị sẽ trở thành đối tượng cần sự hỗ trợ của xã hội và cải cách xã hội. Ngoài ra, trong những bài báo dài và sâu sắc hơn, (số ít) mẹ đơn thân mặc dù đã khá ổn định về mặt kinh tế và nghề nghiệp vẫn phải vật lộn với trách nhiệm cân bằng giữa công việc cá nhân và làm tròn bổn phận của một người mẹ. Nghiên cứu có đề cập đến một vài trường hợp trở thành mẹ đơn thân thông qua các biện pháp hỗ trợ sinh sản. Bên cạnh đó, nghiên cứu cho thấy các trang báo được thu thập làm dữ liệu không sử dụng ngôn ngữ thù ghét hay lên án với nhóm mẹ đơn thân.
Theo tác giả Emma Salter (2018) trong chương 3 của cuốn sách với tựa đề “A Media Discourse Analysis of Lone Parents in the UK: Investigating the Stereotype”, tại Vương quốc Anh, những người làm cha mẹ đơn thân vẫn còn bị kỳ thị khá nhiều. Có những người trong số họ thậm chí còn cố gắng khẳng định bản thân mình là cha mẹ tốt, tách ra khỏi nhóm người bị cho là “xấu”. Trong khi đó, tại Vương quốc Anh, tổ chức từ thiện Gingerbread được thành lập với sứ mệnh xóa bỏ những định kiến còn tồn tại về nhóm đối tượng cha mẹ đơn thân. Trong định nghĩa của các chính trị gia và giới truyền thông, cha mẹ đơn thân vẫn bị coi như một vấn đề nan giải của xã hội, bao hàm tất cả các cha mẹ đơn thân, không phân biệt hoàn cảnh, dân tộc, độ tuổi, giới tính. Chương 3 của cuốn sách này đã cho thấy kết quả của một phân tích giao thoa giữa các bài báo từ hai nguồn trong hai năm trải dài hai thập kỷ (1993 và 2013) để khám phá các yếu tố bản sắc và đặc điểm thường được gắn cho nhóm cha mẹ đơn thân bởi các phương tiện truyền thông và giới chính trị. Phân tích này tuy mang lại những giá trị về mặt phân tích và định hình hình tượng của cha mẹ đơn thân tại Vương quốc Anh, nhưng mốc thời gian các bài báo được đăng đã khá xa, có thể đã có những thay đổi về nhóm đối tượng và các yếu tố xã hội. Ngoài ra, một hạn chế còn tồn tại, đó là hai nguồn báo được lựa chọn (The Times và The Guardian) chịu tác động khá nhiều của các yếu tố và sự kiện chính trị.
Tổng quan những công trình nghiên cứu liên quan ở trong nước
Trong bối cảnh ở Việt Nam, một số nghiên cứu đã được thực hiện để tìm hiểu về điều kiện sống của những người mẹ đơn thân và con cái của họ. Ở miền Bắc Việt Nam, các bà mẹ đơn thân và con cái của họ thường phải đối mặt với sự kỳ thị của xã hội và để giải quyết vấn đề này, những người mẹ đơn thân cố gắng tự lập và đầu tư nhiều thời gian cũng như thu nhập vào việc giáo dục con cái cho dù một số vấn đề về cả thể chất và tinh thần mà họ có thể gánh chịu trong quá trình này (Vũ, 2023). Phong cách nuôi dạy con cái của các bà mẹ đơn thân ở Việt Nam chịu ảnh hưởng sâu sắc từ hệ tư tưởng phổ biến về “người mẹ tốt” được xây dựng dựa trên các giá trị văn hóa, đặc biệt là các chuẩn mực Nho giáo và truyền thống địa phương cùng với quá trình toàn cầu hóa (Vũ và nnk, 2021)
Ý nghĩa khoa học
Một số nghiên cứu về hình tượng người mẹ đơn thân trên truyền thông nói chung và báo chí trực tuyến nói riêng đã được thực hiện ở nước ngoài. Tuy nhiên, ở Việt Nam, chủ đề này chưa nhận được nhiều sự quan tâm và chưa có nghiên cứu nào được thực hiện về chủ đề hình tượng người mẹ đơn thân trên báo chí trực tuyến Việt Nam.
Nghiên cứu này sẽ góp phần nâng cao nhận thức về cách truyền thông xây dựng hình ảnh của các hiện tượng, con người nói chung và những người mẹ đơn thân nói riêng, từ đó giúp chúng ta có cái nhìn khách quan về việc làm mẹ đơn thân trong thời đại hiện nay.