Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
Trong bối cảnh hiện nay, tình trạng mang thai ngoài ý muốn và phá thai ở độ tuổi 15-22 đang gia tăng đáng báo động, trở thành một vấn đề xã hội nhức nhối tại Việt Nam. Nguyên nhân chủ yếu xuất phát từ sự thiếu hụt kiến thức và kỹ năng về giới tính, sức khỏe sinh sản và tình dục an toàn trong giới trẻ. Nhiều học sinh, sinh viên chưa được tiếp cận với nguồn thông tin chính thống, khoa học và phù hợp với lứa tuổi, trong khi các luồng thông tin sai lệch, thiếu kiểm chứng trên mạng xã hội lại dễ dàng tiếp cận và tác động mạnh mẽ đến nhận thức của các em. Thực tế cho thấy, giáo dục giới tính ở trường học hiện nay vẫn còn bị xem nhẹ, chưa đồng bộ và đôi khi còn là một chủ đề “nhạy cảm” khiến giáo viên, phụ huynh và học sinh e ngại khi đề cập đến. Điều này dẫn đến hậu quả nghiêm trọng như quan hệ tình dục sớm, mang thai ngoài ý muốn, phá thai không an toàn, ảnh hưởng đến sức khỏe, tâm lý và tương lai của các em. Vì vậy, giáo dục giới tính không chỉ cần thiết mà còn mang tính cấp bách, nhằm trang bị cho học sinh kiến thức đúng đắn về cơ thể, các mối quan hệ, quyền cá nhân và kỹ năng đưa ra quyết định an toàn trong tình huống nhạy cảm. Việc thực hiện đề tài này có ý nghĩa thiết thực trong việc nâng cao nhận thức cộng đồng, gia đình và nhà trường về vai trò của giáo dục giới tính, đồng thời góp phần xây dựng các chương trình giáo dục hiệu quả, phù hợp với đặc điểm tâm lý lứa tuổi thanh niên. Qua đó, đề tài không chỉ cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho công tác giáo dục, mà còn hướng đến mục tiêu giảm thiểu tình trạng mang thai và phá thai ở độ tuổi 15-22, góp phần bảo vệ sức khỏe sinh sản, đảm bảo quyền được giáo dục và phát triển toàn diện cho thế hệ trẻ – những chủ nhân tương lai của đất nước.
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Giáo dục giới tính (GDGT) từ lâu đã được xem là một phần không thể thiếu trong hệ thống giáo dục ở nhiều quốc gia tiên tiến. Các chương trình tại những nước như Thụy Điển, Hà Lan và Pháp không chỉ cung cấp kiến thức khoa học mà còn tập trung vào việc rèn luyện kỹ năng thực tiễn, giúp thanh thiếu niên tự bảo vệ và ứng phó hiệu quả với các tình huống trong cuộc sống. Tại Việt Nam, mặc dù nhu cầu triển khai GDGT ngày càng được nhấn mạnh, đặc biệt trong các cấp học phổ thông, việc thực hiện vẫn đối mặt với nhiều khó khăn, từ cách tiếp cận nội dung đến cơ chế giảng dạy.
Ở bậc tiểu học, nghiên cứu “Thực trạng giáo dục giới tính ở trường tiểu học tại Thành phố Hồ Chí Minh” cho thấy GDGT thường chỉ được lồng ghép trong môn Khoa học lớp 5 và chủ yếu tập trung vào các khái niệm lý thuyết. Những nội dung nhạy cảm như “quấy rối tình dục” hay “xúc cảm giới tính” thường bị loại bỏ vì lo ngại tác động tâm lý lên học sinh hoặc phản ứng tiêu cực từ xã hội. Điều này dẫn đến sự thiếu hụt trong việc trang bị kỹ năng sống cho học sinh để tự bảo vệ và ứng phó với các tình huống thực tế. Tuy nhiên, nghiên cứu chưa phân tích kỹ lưỡng tác động của các phương pháp giảng dạy thực nghiệm đã được triển khai ở một số trường.
Ở cấp trung học phổ thông, các nghiên cứu phản ánh rằng kiến thức của học sinh về tình dục an toàn còn nhiều lỗ hổng. Theo báo cáo từ nghiên cứu “Thực trạng kiến thức, thái độ về tình dục an toàn của học sinh trường Trung học phổ thông Trại Cau, huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên”, 38,4% học sinh có kiến thức chung đúng, 69,0% học sinh có thái độ đúng về tình dục an toàn. Các chủ đề như chu kỳ kinh nguyệt hay thời điểm dễ mang thai vẫn chưa được hiểu đúng. Tương tự, khảo sát về “Kiến thức, thái độ và hành vi về sức khỏe sinh sản của sinh viên đại học tại Hà Nội” cho thấy đa số các em có kiến thức cơ bản về sức khỏe sinh sản, nhưng nhiều em vẫn có hành vi tình dục không an toàn; thiếu kỹ năng giao tiếp và tự bảo vệ trong các mối quan hệ. Tuy nhiên, các nghiên cứu này không đề cập đến các yếu tố như kỹ năng thực hành hoặc sự hỗ trợ từ môi trường giáo dục. Điều này đặt ra câu hỏi về mức độ hiệu quả của các chương trình hiện tại trong việc chuẩn bị cho học sinh, sinh viên đối mặt với thực tế.
Ngoài ra, vấn đề mang thai ngoài ý muốn và phá thai ở nữ vị thành niên tiếp tục là bài toán lớn cần giải quyết. Nghiên cứu “Phá thai ở nữ vị thành niên” của bác sĩ Phạm Thanh Hải chỉ ra rằng, dù nhận thức về sức khỏe sinh sản đã được cải thiện, khả năng áp dụng vào thực tiễn vẫn chưa đạt hiệu quả mong đợi. Tương tự, nghiên cứu “Thực trạng sử dụng biện pháp tránh thai trong nhóm phụ nữ mang thai ngoài ý muốn tại Bệnh viện Phụ sản Hà Nội năm 2020” cũng cho thấy phần lớn phụ nữ trẻ dù sử dụng biện pháp tránh thai hiện đại nhưng lại thiếu kỹ năng thực hành đúng, dẫn đến thất bại. Theo nghiên cứu “Đánh giá hiệu quả của chương trình giáo dục giới tính thí điểm tại một số trường trung học phổ thông ở TP. Hồ Chí Minh”, chương trình thí điểm giúp học sinh nâng cao nhận thức về giới tính và kỹ năng tự bảo vệ, nhưng việc triển khai còn gặp nhiều khó khăn về thời gian, nhân lực và sự chấp nhận của phụ huynh. Tuy nhiên, các nghiên cứu này chưa khai thác đầy đủ vai trò của gia đình và mạng xã hội trong việc hỗ trợ GDGT, một yếu tố ngày càng quan trọng trong bối cảnh hiện đại.
Vai trò của truyền thông trong GDGT cũng chưa được khai thác tối đa. Theo nghiên cứu “Kiến thức, thái độ, thực hành về tránh thai ở học sinh Trung học”, chỉ 11,3% học sinh áp dụng đúng biện pháp tránh thai khi quan hệ, một phần do thiếu sự hướng dẫn từ các nguồn thông tin chính thống và sáng tạo. Trung tâm Nghiên cứu Truyền thông và Phát triển cũng chỉ ra “Ảnh hưởng của truyền thông đại chúng đến nhận thức và hành vi tình dục của thanh thiếu niên” là vô cùng lớn. Truyền thông đại chúng, đặc biệt là internet và mạng xã hội, có ảnh hưởng mạnh mẽ đến nhận thức và hành vi tình dục của thanh thiếu niên, nhưng nhiều thông tin không chính xác hoặc không phù hợp. Trong khi đó, các nghiên cứu này chưa phân tích sâu về tác động của các kênh truyền thông mới như mạng xã hội đối với nhận thức và hành vi của giới trẻ.
Các nghiên cứu cho đến hiện tại, dù đã cung cấp những dữ liệu hữu ích nhưng vẫn để lại nhiều khoảng trống. Phần lớn các công trình chỉ tập trung vào kiến thức lý thuyết, bỏ qua việc xây dựng kỹ năng sống và đánh giá tác động của các yếu tố văn hóa, xã hội. Đặc biệt, mối liên hệ giữa GDGT và sức khỏe tâm lý của thanh thiếu niên – yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến sự tự tin và khả năng tự bảo vệ – vẫn chưa được nghiên cứu sâu.
Để nâng cao chất lượng GDGT, nghiên cứu của nhóm tác giả kế thừa sẽ đi theo hướng toàn diện hơn. Trước hết, cần xây dựng chương trình kết hợp kiến thức, kỹ năng thực hành và ứng dụng thực tế, đồng thời tích hợp nội dung này vào các môn học hoặc hoạt động ngoại khóa. Thứ hai, mạng xã hội và các nền tảng trực tuyến cần được khai thác để tạo ra các nội dung giáo dục sáng tạo, gần gũi và phù hợp với tâm lý giới trẻ. Bên cạnh đó, gia đình và cộng đồng cần đóng vai trò chủ động trong việc hỗ trợ thanh thiếu niên tiếp cận thông tin. Cuối cùng, cần thực hiện các nghiên cứu chuyên sâu để đánh giá tác động của GDGT đối với sức khỏe tâm lý và hành vi của học sinh, qua đó xây dựng các giải pháp can thiệp hiệu quả hơn. Việc phát triển một hệ thống GDGT toàn diện không chỉ giúp nâng cao nhận thức và kỹ năng cho thanh thiếu niên mà còn góp phần giảm thiểu những hệ lụy xã hội, tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển bền vững của thế hệ trẻ Việt Nam.