Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
Tiêu đề đóng vai trò quan trọng trong việc nhận diện bất kì một cuốn sách nào, bởi nó là yếu tố đầu tiên của cuốn sách quyết định liệu nó có thể thu hút độc giả tiềm năng hay không. Trong mọi trường hợp, trước tiên tiêu đề sẽ tiếp xúc với độc giả tiềm năng bằng cách cung cấp cho họ thông tin về thể loại, nội dung và thậm chí là chất lượng của cuốn sách. Nếu tiêu đề đủ hấp dẫn, nó có thể khuyến khích độc giả mua và đọc cuốn sách đó, hoặc thậm chí, nó còn có thể đưa ra gợi ý về cách hiểu và lý giải nội dung cuốn sách (Nord, 2019). Jovanovic (1990) cho rằng mục đích của việc đặt ra tiêu đề là để giúp cho độc giả nắm được sơ qua nội dung và từ đó, người đọc có thể hiểu văn bản một cách nhanh chóng và tiết kiệm sức lực cũng như thời gian hơn. Tương tự như vậy, Rakusan (2016) nhấn mạnh rằng tiêu đề là “Phần quan trọng nhất của bất kỳ ấn phẩm nào. Mặc dù chúng chỉ bao gồm các chuỗi từ ngắn, hoặc thậm chí chỉ gồm một từ, nhưng chúng có thể quyết định toàn bộ số phận của một bài viết” (tr. 58).
Đối với sách dịch từ ấn phẩm nước ngoài, tiêu đề dịch cũng đóng vai trò cực kỳ quan trọng và dịch giả cần phải xử lí tiêu đề dịch một cách khéo léo. Mặc dù được thiết kế để phục vụ một thị trường khác với một đối tượng độc giả khác, nhưng trong nền văn hoá đích, tiêu đề dịch vẫn đảm nhiệm các chức năng tương tự giống như cách mà tiêu đề gốc đã thực hiện trong nền văn hóa nguồn (Nord, 2019). Newmark (1988) lập luận rằng một tiêu đề dịch, nếu chỉ nhằm mục đích nhận diện thì cũng thường phải có một số liên hệ nhất định với bản gốc, nhưng đồng thời cũng cần “gây ấn tượng, gợi mở và truyền tải được ý nghĩa” (tr.56) để thu hút độc giả tiềm năng trong nền văn hóa đích.
Do đó, tiêu đề dịch phải đạt được sự cân bằng giữa việc giữ lại giá trị nội dung của tác phẩm và gợi lên cảm xúc nơi người đọc. Điều này đòi hỏi người dịch phải áp dụng một số chiến lược dịch thuật nhất định để có thể tạo ra các tiêu đề trong ngôn ngữ đích đáp ứng được kỳ vọng của độc giả (Nord, 2005).
Ở Việt Nam, nhu cầu về sách dịch đã gia tăng đáng kể trong những năm qua, bởi việc đọc sách đang được thúc đẩy mạnh mẽ như một cách tiếp thu và trao đổi các giá trị văn hóa trong bối cảnh hội nhập quốc tế và toàn cầu hóa. Theo các bài viết được đăng trên trang Saigoneer năm 2020 và Vietnamnews năm 2022, sách dịch chiếm từ 60% đến 70% các đầu sách không phải sách giáo khoa trên thị trường sách Việt Nam. Vì vậy, việc dịch các đầu sách cần được ưu tiên cao và nghiên cứu kỹ lưỡng.
Mặc dù việc nghiên cứu về dịch tựa sách có ý nghĩa quan trọng như vậy, nhưng nghiên cứu về dịch tựa sách Anh – Việt lại ít được quan tâm, đặc biệt là về các chiến lược dịch được sử dụng cũng như những thay đổi trong tiêu đề sau khi được dịch. Dù đã có các nghiên cứu về dịch tiêu đề được tiến hành, nhưng phần lớn chỉ tập trung vào tựa phim, cụ thể là nghiên cứu về tựa phim truyền hình của Nguyễn (2013), tựa phim chiếu tại CGV Cineplex từ năm 2011 đến 2014 của Trần (2016) hoặc tựa các bộ phim ăn khách từ năm 2013 đến 2017 của Nguyễn (2018). Số lượng nghiên cứu về dịch tiêu đề sách từ tiếng Anh sang tiếng Việt còn khá hạn chế, chỉ có một số công trình, ví dụ nghiên cứu của Lê (2015) và Huỳnh & Dương (2023). Tuy nhiên, những nghiên cứu này chủ yếu tập trung vào các thủ thuật và phương pháp dịch được áp dụng mà chưa xem xét sự thay đổi của tiêu đề dịch so với bản gốc. Do đó, nghiên cứu này, với tiêu đề “Chiến lược dịch tựa đề các cuốn sách “Best books ever” được bình chọn bởi người dùng Goodreads từ Tiếng Anh sang Tiếng Việt và các thay đổi trong tựa đề sau khi dịch”, đã được tiến hành. Nghiên cứu này hướng tới đem đến cái nhìn sâu sắc về cách các dịch giả chuyển tải ý nghĩa và giá trị thẩm mỹ của các tựa sách gốc sang ngôn ngữ đích, và cách các tựa sách dịch được điều chỉnh (nếu có).
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Tài liệu quốc tế
Khi nghiên cứu về dịch tiêu đề, Jovanovich (1990) đã xem xét vai trò phức tạp nhưng quan trọng của tiêu đề trong nghệ thuật và văn học. Tác giả nhấn mạnh mối quan hệ tương hỗ giữa tiêu đề và tác phẩm, tức là trong khi tiêu đề góp phần tạo nên ý nghĩa của tác phẩm, thì bản thân ý nghĩa của tác phẩm cũng ảnh hưởng đến tiêu đề. Mối liên kết này đặt ra yêu cầu đặc biệt và trách nhiệm đối với dịch giả, đảm bảo rằng tiêu đề dịch và nội dung tác phẩm phải có sự liên kết và bổ trợ lẫn nhau. Ông cũng lập luận rằng dịch giả phải đối mặt với thách thức trong việc cân bằng giữa sự trung thành với tác giả gốc và tính phù hợp trong nền văn hóa đích.
Năm 2021, Alimardani & Vahid Dastjierdi đã thực hiện một nghiên cứu về các chiến lược mà dịch giả tiếng Ba Tư sử dụng để dịch tiêu đề sách tâm lý học tiếng Anh sang tiếng Ba Tư. Họ áp dụng mô hình của Vinay và Darbelnet (1995) và phát hiện ra rằng kỹ thuật dịch được sử dụng phổ biến nhất là biến đổi ngữ nghĩa (modulation). Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng các dịch giả có xu hướng thay đổi ý nghĩa và quan điểm của ngôn ngữ nguồn. Sự phổ biến của các kỹ thuật dịch trực tiếp được thể hiện qua việc dịch nguyên văn (literal translation) là chiến lược được sử dụng nhiều thứ hai.
Nghiên cứu của Bazzi (2022) về dịch tiêu đề sách phi hư cấu từ tiếng Anh sang tiếng Ả Rập đã cho thấy rằng chiến lược dịch nguyên văn được áp dụng trong hơn hai phần ba số tiêu đề trong tập dữ liệu. Trong hầu hết các trường hợp, phương pháp này có thể tái tạo hiệu quả ý nghĩa của tiêu đề gốc trong khi vẫn đảm bảo tính phù hợp với văn hóa đích. Tuy nhiên, vẫn có những trường hợp mà dịch giả phải sử dụng đến các chiến lược khác khi phương pháp dịch nguyên văn không thể đáp ứng đầy đủ nhu cầu về ngôn ngữ, văn hóa và thương mại trong ngôn ngữ đích.
Karjo (2024) cũng đã phân tích các chiến lược dịch được áp dụng trong việc dịch tiêu đề tiểu thuyết tiếng Anh sang tiếng Indonesia. Tác giả đã cố ý loại bỏ các tiêu đề được dịch theo phương pháp dịch nguyên văn nhằm khám phá các chiến lược dịch độc đáo khác. Kết quả nghiên cứu cho thấy các chiến lược như dịch thích ứng (adaptation), dịch biến điệu (modulation), dịch tương đương (equivalence) và dịch chuyển đổi (transposition) được sử dụng để dịch tiêu đề tiểu thuyết sang tiếng Indonesia. Tác giả cũng nhấn mạnh sự cần thiết của việc áp dụng nhiều phương pháp dịch khác nhau, trong trường hợp không thể đạt được sự tương đương hoàn toàn. Nghiên cứu này khuyến khích dịch giả lựa chọn những tiêu đề sáng tạo và dễ tiếp cận hơn đối với các sản phẩm dịch văn học.
Tập trung vào các thay đổi trong tiêu đề sách dịch, Darwish & Sayaheen (2019) đã nghiên cứu cách các tiêu đề sách bị điều chỉnh khi chuyển từ tiếng Anh sang tiếng Ả Rập. Mô hình thay đổi tiêu đề dịch của Viezzi (2013) đã được điều chỉnh và áp dụng để phân tích 100 tiêu đề sách có sự thay đổi trong bản dịch tiếng Ả Rập. Kết quả cho thấy “làm cho tiêu đề rõ ràng hơn hoặc bớt rõ ràng” là cách thay đổi phổ biến nhất (chiếm 35%), trong khi “thêm hoặc loại bỏ bài học đạo đức” chỉ chiếm 1%. Nghiên cứu kết luận rằng dù tiêu đề sách được thay đổi theo cách nào, mục tiêu cuối cùng vẫn là thu hút độc giả tiềm năng trong thị trường đích. Quá trình này cũng có sự can thiệp của nhiều bên, bao gồm dịch giả, biên tập viên và nhà xuất bản. Karjo (2024), bằng cách sử dụng cùng một mô hình, cũng đã phân tích 50 cặp tiêu đề tiểu thuyết Anh – Indonesia và phát hiện ra rằng bảy trên chín cách thức thay đổi đã xuất hiện. Các tiêu đề có sự điều chỉnh về mức độ rõ ràng và gợi ý thể loại chiếm phần lớn trong tập dữ liệu, trong khi chỉ một số ít có sự thay đổi về góc nhìn và yếu tố thu hút độc giả.
Tài liệu trong nước
Lê (2015) đã thực hiện một nghiên cứu về việc áp dụng các thủ pháp dịch trong quá trình dịch 109 tiêu đề sách thiếu nhi được xuất bản tại Việt Nam trong giai đoạn 2013–2014, dựa trên khung lý thuyết về thủ thuật dịch của Newmark (1988). Tác giả kết luận rằng thủ thuật dịch kết hợp (couplets) – tức là kết hợp hai thủ thuật dịch để giải quyết một vấn đề cụ thể – và dịch nguyên văn (literal translation) là những thủ thuật được sử dụng phổ biến nhất trong việc dịch cả tiêu đề chứa danh từ riêng lẫn tiêu đề không chứa danh từ riêng. Nghiên cứu cũng chỉ ra một số ngoại lệ khi không có thủ thuật dịch nào được áp dụng để dịch tiêu đề. Công trình này đóng góp đáng kể vào lĩnh vực dịch thuật khi đưa ra các khuyến nghị hữu ích cho dịch giả, dựa trên quan điểm của những chuyên gia có kinh nghiệm trong ngành.
Huỳnh & Dương (2023) đã nghiên cứu các phương pháp dịch được áp dụng trong việc dịch tiêu đề các tiểu thuyết được yêu thích nhất theo bảng xếp hạng của BBC, dựa trên mô hình của Newmark (1988). Kết quả nghiên cứu cho thấy dịch nguyên văn (literal translation) là phương pháp được sử dụng chủ yếu, khi có tới 27 trên 88 tiêu đề được dịch theo phương pháp này. Các tác giả khẳng định tính hiệu quả của phương pháp dịch nguyên văn vì nó giúp bảo toàn ý nghĩa tổng thể của tiêu đề gốc đồng thời chuyển dịch theo cấu trúc ngữ pháp gần nhất với ngôn ngữ đích, nhờ đó độc giả có thể dễ dàng hiểu tiêu đề dịch mà không gặp khó khăn nào.
Các nghiên cứu về dịch tiêu đề phim cũng đóng góp đáng kể vào lĩnh vực nghiên cứu dịch tiêu đề sách do có số lượng lớn các công trình nghiên cứu và có sự tương đồng về chức năng và mục đích giữa hai loại tiêu đề. Bùi (2023) đã thực hiện một nghiên cứu về dịch tiêu đề phim hành động từ tiếng Anh sang tiếng Việt trong giai đoạn 2018–2022, trong đó 30 cặp tiêu đề đã được phân tích nhằm xác định các phương pháp dịch được áp dụng và đánh giá mức độ đáp ứng chức năng của cả hai phiên bản. Kết quả nghiên cứu cho thấy Giữ nguyên tiêu đề gốc (Keeping the original) và Dịch nguyên văn (Literal translation) là hai phương pháp chủ đạo, xuất hiện lần lượt trong 15 và 12 tiêu đề. Nhờ áp dụng hai phương pháp này, danh tính nhân vật và thông điệp từ tiêu đề gốc trở nên dễ tiếp cận hơn đối với khán giả. Ngoài ra, những khó khăn mà dịch giả gặp phải khi bản địa hóa các yếu tố phức tạp về ngôn ngữ và văn hóa cũng được giảm thiểu đáng kể.
Kết luận
Mặc dù đã có những nghiên cứu về dịch tiêu đề sách, song vẫn còn tồn tại một khoảng trống đáng kể liên quan đến cách tiêu đề sách thay đổi sau khi được dịch, đặc biệt là tại Việt Nam. Các nghiên cứu quốc tế trước đây, tiêu biểu là của Jovanovich (1990), Alimardani & Vahid Dastjierdi (2021) và Karjo (2024), đã giúp làm sáng tỏ vai trò quan trọng của tiêu đề trong các ấn phẩm văn học, những thách thức mà dịch giả gặp phải khi dịch tiêu đề sách cũng như ứng dụng thực tiễn của các chiến lược dịch thuật vào công việc dịch. Tuy nhiên, nghiên cứu về cách tiêu đề sách thay đổi sau khi được dịch vẫn còn rất hạn chế. Các nghiên cứu trước đây về vấn đề này chỉ tập trung vào một số ít ngôn ngữ và nền văn hóa, mặc dù có cung cấp những thông tin hữu ích nhưng chưa thể được áp dụng rộng rãi trong các bối cảnh khác.
Tại Việt Nam, so với các lĩnh vực dịch thuật khác như dịch tiêu đề phim thì nghiên cứu về dịch tiêu đề sách vẫn chưa nhận được nhiều sự quan tâm. Đặc biệt, việc nghiên cứu về cách tiêu đề thay đổi sau quá trình dịch vẫn là một lĩnh vực mới mẻ, chưa có công trình nào được chính thức công bố về chủ đề này. Xét đến sự phát triển của thị trường sách dịch tại Việt Nam, nghiên cứu về dịch tiêu đề sách và những thay đổi trong quá trình dịch cần được quan tâm nhiều hơn và tiến hành một cách chuyên sâu. Các nghiên cứu về vấn đề này nên xem xét kỹ lưỡng các chiến lược dịch từ nhiều khung lý thuyết khác nhau để xác định những phương pháp hiệu quả và phù hợp nhất cho từng thể loại và ngữ cảnh. Đồng thời, những nghiên cứu này cũng nên phân tích cách tiêu đề sách dịch bị điều chỉnh để có thể dự đoán kết quả của quá trình dịch thuật cũng như đưa ra những kỳ vọng đối với sản phẩm dịch.
Nhằm lấp đầy khoảng trống đó, nghiên cứu này sẽ phân tích và tổng hợp các
chiến lược dịch được áp dụng trong quá trình dịch tiêu đề sách từ tiếng Anh sang tiếng
Việt, đồng thời xem xét sự thay đổi của tiêu đề dịch so với bản gốc. Trong quá trình
nghiên cứu, các rào cản ngôn ngữ và văn hóa ảnh hưởng đến việc dịch tiêu đề sách sẽ
được cân nhắc, cũng như mục đích của dịch giả và tác động của tiêu đề dịch lên trải
nghiệm của độc giả. Thông qua nghiên cứu này, tác giả hy vọng sẽ góp phần nâng cao
hiểu biết về dịch tiêu đề sách tại Việt Nam và cung cấp tài liệu hữu ích cho hoạt động
dịch tiêu đề sách trong tương lai.
Ý nghĩa khoa học
Với mục tiêu nghiên cứu các chiến lược được áp dụng trong dịch tiêu đề sách và những thay đổi đi kèm trong sản phẩm dịch, kết quả nghiên cứu này sẽ đóng góp vào lĩnh vực nghiên cứu dịch thuật, đặc biệt trong mảng dịch văn học. Kết quả nghiên cứu được kỳ vọng sẽ mang lại lợi ích cho dịch giả, sinh viên ngành dịch thuật và độc giả – những người trực tiếp sử dụng bản dịch.
Đối với dịch giả, nghiên cứu này giúp họ nhìn nhận lại công việc của mình và cân nhắc áp dụng các chiến lược dịch phù hợp nhất, qua đó thu hút độc giả tiềm năng trong thị trường đích mà vẫn giữ được thông điệp của cuốn sách. Hơn nữa, nghiên cứu này có thể trở thành một tài liệu tham khảo hữu ích, giúp dịch giả trong tương lai điều chỉnh hoặc phát triển các chiến lược và khung lý thuyết hiệu quả trong việc dịch và đánh giá tiêu đề sách.
Đối với sinh viên ngành dịch thuật, nghiên cứu này có thể đóng vai trò như một tài liệu tham khảo quan trọng dành cho những người mới bước vào lĩnh vực dịch thuật, đặc biệt là dịch tiêu đề sách. Họ có thể áp dụng các chiến lược được đề cập trong nghiên cứu vào thực hành và sử dụng mô hình nghiên cứu để xác định cũng như đánh giá những thay đổi trong tiêu đề dịch của mình.
Cuối cùng, nghiên cứu này mang đến cho độc giả một cái nhìn sâu sắc hơn về tầm quan trọng của ngành dịch thuật nói chung và dịch tiêu đề sách nói riêng. Đồng thời, vai trò của dịch giả trong việc kết nối các bối cảnh văn hóa và ngôn ngữ khác nhau cũng được ghi nhận.