Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập ngày càng sâu rộng, biển hiệu nhà hàng không chỉ là công cụ truyền đạt thông tin đơn thuần mà còn là biểu tượng thể hiện bản sắc văn hóa, sự giao thoa ngôn ngữ và quá trình biến đổi xã hội. Theo Hewitt-Bradshaw, I (2014), sự pha trộn ngôn ngữ trên biển báo nhà hàng phản ánh bản chất đa văn hóa của khu vực đồng thời đặt ra câu hỏi về tính bao hàm và khả năng tiếp cận. Bên cạnh đó, biển báo nhà hàng cung cấp một bức tranh tổng quan về cách ngôn ngữ và văn hóa cùng tồn tại với những ảnh hưởng quốc tế. Phân tích những biển báo này giúp ghi lại quá trình bảo tồn các yếu tố truyền thống trong bối cảnh toàn cầu hóa nhanh chóng (Cenoz & Gorter, 2009). Chính vì thế vai trò của cảnh quan ngôn ngữ trên biển báo nhà hàng đã trở thành một đề tài hấp dẫn, thu hút và được đề cập rất nhiều trong các nghiên cứu của Artawa et al. (2023), Androutsopoulos and Chowchong (2021), gần đây nhất của Vitasari and Setyawan (2025), và hơn thế nữa. Tuy nhiên, hầu hết các nghiên cứu đều tập trung vào các quốc gia phương Tây hoặc những thành phố lớn có tính quốc tế cao, trong khi các địa điểm như Trung Hòa – nơi đang nổi lên như một trung tâm đa văn hóa tại Việt Nam, lại chưa nhận được sự quan tâm. Ngoài ra, nhận thấy Trung Hòa là địa điểm phát triển kinh tế mạnh mẽ, quy tụ ẩm thực và văn hóa đa dạng, các biển hiệu nhà hàng ở đây đang dần thay đổi để phù hợp với nhu cầu giao tiếp ngôn ngữ, đã thôi thúc chúng tôi thực hiện nghiên cứu này.
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Theo Landry & Bourhis (1997, tr. 25), bối cảnh ngôn ngữ được định nghĩa là: “Ngôn ngữ của các biển báo đường công cộng, biển quảng cáo, tên đường, tên địa danh, biển hiệu cửa hàng thương mại và biển hiệu công cộng trên các tòa nhà chính phủ kết hợp lại để tạo thành bối cảnh ngôn ngữ của một lãnh thổ, khu vực hoặc khu đô thị nhất định”.
Trong nghiên cứu về các nhà hàng Thái tại Đức, Androutsopoulos và Chowchong (2021) đã phân tích cách biển hiệu đa ngôn ngữ hoạt động như một hình thức xác thực văn hóa. Dựa trên các khung lý thuyết về ký hiệu học và xã hội ngôn ngữ học, họ chỉ ra việc sử dụng đồng thời tiếng Anh, tiếng Đức và tiếng Thái được Latinh hóa nhằm tạo ra sự thân thiện và giữ gìn bản sắc dân tộc. Ngoài ra, các yếu tố hình ảnh như hoa sen và cờ Thái, cùng bảng màu ấm (đỏ, vàng, vàng kim) và màu cờ Thái (đỏ, trắng, xanh lam) cũng góp phần thể hiện nguồn gốc văn hóa. Tuy nhiên, nghiên cứu chỉ tập trung vào một nhóm nhà hàng cùng quốc tịch, và các tác giả đề xuất mở rộng sang các nền ẩm thực khác để khám phá các chiến lược ngôn ngữ và ký hiệu tương tự.
Artawa et al. (2023) nghiên cứu biển hiệu nhà hàng tại Ubud (Bali), tập trung vào mối quan hệ giữa ngôn ngữ địa phương và toàn cầu. Kết quả cho thấy các biển hiệu song ngữ (tiếng Bali và tiếng Anh) được dùng để bảo tồn bản sắc địa phương đồng thời thu hút khách quốc tế. Việc trộn mã giữa tiếng Anh và Bali thể hiện truyền thống vùng miền, đồng thời tạo hiệu ứng giáo dục văn hóa. Logo và thiết kế thương hiệu cũng là yếu tố quan trọng xây dựng hình ảnh nhà hàng. Tuy nhiên, nghiên cứu bị giới hạn về mặt địa lý, chỉ tập trung vào khu du lịch.
Một nghiên cứu gần đây hơn của Vitasari và Setyawan (2025) tập trung vào biển báo nhà hàng dọc theo Phố Palagan ở Yogyakarta, Indonesia, một đô thị không dành cho khách du lịch. Phân tích diễn ngôn cho thấy biển hiệu đơn ngữ, song ngữ và đa ngữ phổ biến với tiếng Indonesia và tiếng Anh chiếm ưu thế. Việc trộn mã và phiên âm được dùng để biểu đạt tính hiện đại trong khi vẫn giữ bản sắc địa phương. Sự sáng tạo ngôn ngữ thông qua ngôn ngữ tượng hình, hành vi nói, chữ viết tắt và các chiến lược lịch sự giúp tăng tương tác khách hàng. Tuy nhiên, nghiên cứu thiếu dữ liệu phỏng vấn người làm trong ngành, dẫn đến hiểu biết chưa sâu về động cơ lựa chọn ngôn ngữ.
Trong bối cảnh Việt Nam, Phan & Nhan (2019) phân tích cảnh quan ngôn ngữ tại phố cổ Hà Nội, tập trung vào sự tương tác giữa chính sách ngôn ngữ, nhu cầu kinh tế và ảnh hưởng toàn cầu hóa. Các biển hiệu đa ngữ (chủ yếu tiếng Việt và tiếng Anh) thể hiện sự kết hợp giữa định hướng chính sách nhà nước và nhu cầu thị trường du lịch. Tuy nhiên, nghiên cứu có phạm vi rộng, chưa chú ý đến các lĩnh vực dịch vụ như ăn uống hay các khu vực ngoài phố cổ.
Phuong & Thanh (2022) đi sâu vào các khu phố mang phong cách Nhật tại TP. Hồ Chí Minh, sử dụng khung phân tích về chủ nghĩa đa ngôn ngữ và cảnh quan ký hiệu học. Tiếng Nhật, tiếng Việt và tiếng Anh được sử dụng chiến lược để xây dựng bản sắc dân tộc, giao tiếp liên văn hóa và phục vụ mục đích tiếp thị. Ngoài khảo sát biển hiệu, nhóm nghiên cứu còn phỏng vấn chủ kinh doanh và khách hàng, giúp hiểu sâu hơn về mối liên hệ giữa ngôn ngữ và chiến lược thương hiệu. Tuy nhiên, kết quả chỉ phản ánh đặc điểm của các khu phố chuyên biệt và khó áp dụng cho các khu đô thị khác như Hà Nội.
Cuối cùng, Jia và cộng sự. (2019) lại tập trung vào các thị trấn dọc biên giới Trung – Việt, nơi biển hiệu mang tính đa ngôn ngữ (Trung, Việt, và các ngôn ngữ khác) phản ánh vai trò cầu nối văn hóa và thương mại. Dù cung cấp cái nhìn quý giá về vùng biên giới, nghiên cứu chưa đề cập đến không gian đô thị hay thực hành ngôn ngữ trong ngành dịch vụ ăn uống tại các thành phố lớn.
Mặc dù đã có nhiều nghiên cứu về bối cảnh ngôn ngữ trong không gian công cộng, vẫn còn thiếu các nghiên cứu tập trung vào biển hiệu nhà hàng tại Trung Hòa, Cầu Giấy – một khu vực đô thị hóa nhanh ở Hà Nội với sự pha trộn giữa cơ sở hạ tầng hiện đại và đa dạng văn hóa. Khu vực này có mật độ dân cư cao và nhiều nhà hàng đại diện cho các nền ẩm thực khác nhau, nhưng chưa được khảo sát như một thực thể ngôn ngữ đặc thù. Các nghiên cứu trước ở Việt Nam chủ yếu tập trung vào các khu vực như Phố cổ Hà Nội (Phan & Nhan, 2019) hoặc các vùng dân tộc thiểu số tại TP.HCM (Phuong & Thanh, 2022), ít đề cập đến các không gian dịch vụ thương mại như ngành ẩm thực. Trong khi đó, các nghiên cứu quốc tế cho thấy biển hiệu đa ngôn ngữ có thể truyền tải tính xác thực văn hóa và ảnh hưởng đến nhận thức người tiêu dùng (Androutsopoulos & Chowchong, 2021; Artawa et al., 2023; Vitasari & Setyawan, 2025), nhưng việc kết hợp phân tích nội dung và quan sát thực địa một cách hệ thống vẫn còn hạn chế. Bên cạnh chức năng thông tin, ngôn ngữ trên biển hiệu nhà hàng còn là công cụ tiếp thị, thể hiện bản sắc và xây dựng hình ảnh thương hiệu – những khía cạnh chưa được nghiên cứu đầy đủ trong bối cảnh đô thị Hà Nội. Do đó, việc khảo sát biển hiệu nhà hàng tại Trung Hòa là cần thiết nhằm khám phá cách các yếu tố ngôn ngữ và hình ảnh phản ánh bản sắc văn hóa, định hướng người tiêu dùng và thể hiện xu hướng đa ngôn ngữ trong bối cảnh đô thị hiện đại của Việt Nam.
Ý nghĩa khoa học
Từ việc xem xét và phân tích những ưu điểm cũng như hạn chế của nghiên cứu trước đây, một vài điểm yếu sẽ được hoàn thiện trong nghiên cứu này. Mặc dù đã có rất nhiều nghiên cứu quốc tế về tác động của cảnh quan ngôn ngữ trên các biển hiệu nhà hàng nhưng chủ yếu tập trung vào các quốc gia phương Tây hoặc các thành phố lớn, chưa có nghiên cứu cụ thể nào ở Việt Nam. Nghiên cứu này tập trung vào các biển hiệu nhà hàng ở Trung Hòa, Cầu Giấy, Hà Nội, cung cấp những hiểu biết có giá trị về cách biển hiệu đa ngôn ngữ phản ánh các tương tác xã hội, sự đa dạng văn hóa và ý định thương mại trong một khu vực đang phát triển nhanh chóng. Những phát hiện này góp phần vào các cuộc thảo luận học thuật về ngôn ngữ học xã hội, đồng thời đưa ra những hàm ý thực tế cho các chủ doanh nghiệp và nhà hoạch định chính sách quan tâm đến việc sử dụng ngôn ngữ trong không gian công cộng.