Các chiến lược dịch được áp dụng trong việc dịch các tục ngữ liên quan đến động vật từ tiếng Anh sang tiếng Việt và biểu tượng của động vật trong văn hoá các nước nói tiếng Anh so với văn hoá Việt Nam

Trang chủ / Ngân hàng ý tưởng

Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
Tục ngữ thường được sử dụng để thực hiện một hành động ngôn ngữ trong một sự kiện lời nói, tạo thành một phát ngôn hoàn chỉnh hoặc đóng góp trọn vẹn vào cuộc hội thoại. Điều này khiến chúng khác biệt so với các đơn vị ngôn ngữ không mang tính câu hoàn chỉnh như thành ngữ, từ ghép đôi (binomials) và cụm từ mang tính tục ngữ. Norrick (1991) cho rằng tục ngữ là những đơn vị ngôn ngữ mang tính quy ước, súc tích, thường có cấu trúc công thức và/hoặc hình tượng, có tính ổn định nhất định và dễ dàng nhận diện. Tục ngữ đặc biệt khó dịch vì tính đặc thù về văn hóa, bản chất ẩn dụ và nội dung biểu tượng phong phú của chúng. Theo Baker (1992), dịch tục ngữ có thể là một thách thức bởi nó đòi hỏi khả năng chuyển tải nội dung và sắc thái cảm xúc của tục ngữ từ ngôn ngữ nguồn (SL) sang ngôn ngữ đích (TL) mà vẫn giữ được ý nghĩa và tinh thần nguyên bản. Những khó khăn trong việc dịch các tục ngữ liên quan đến động vật từ tiếng Anh sang tiếng Việt còn trở nên phức tạp hơn do sự khác biệt trong cách con người ở hai nền văn hóa nhìn nhận và biểu tượng hóa động vật. Như Nida (2001) đã chỉ ra, ý nghĩa của các thuật ngữ mang đậm dấu ấn văn hóa thường khó hiểu nếu không có kiến thức về bối cảnh văn hóa, điều này gây ra nhiều thách thức trong dịch thuật, đặc biệt khi những từ ngữ đó thuộc về các phạm trù văn hóa đặc thù. Vấn đề này nhấn mạnh sự cần thiết của việc nghiên cứu các chiến lược mà dịch giả sử dụng để vượt qua rào cản ngôn ngữ và văn hóa trong quá trình dịch thuật. Nghiên cứu dịch thuật đặt trọng tâm vào vai trò của dịch giả như những “người trung gian văn hóa” (Venuti, 1995). Do đó, nếu không được xử lý khéo léo, sự khác biệt về biểu tượng động vật giữa văn hóa Việt Nam và các nước nói tiếng Anh có thể dẫn đến những hiểu lầm hoặc làm mất đi ý nghĩa của câu tục ngữ. Nghiên cứu này nhằm mục đích thu hẹp khoảng cách bằng cách xem xét cách người dịch quản lý biểu tượng văn hóa và so sánh biểu tượng động vật trong hai phạm vi văn hóa. Để dịch các câu tục ngữ một cách hiệu quả, người dịch cần có hiểu biết sâu sắc về cấu trúc ngôn ngữ cũng như bối cảnh văn hóa. Bên cạnh việc xử lý sự khác biệt về từ vựng và cú pháp giữa các ngôn ngữ, họ còn phải đối mặt với mạng lưới ý nghĩa văn hóa phức tạp gắn liền với một số loài động vật. Chẳng hạn, trong văn hóa Việt Nam, con cú thường mang ý nghĩa xui xẻo hoặc đáng sợ, trong khi ở các nước nói tiếng Anh, nó lại biểu trưng cho trí tuệ. Sự khác biệt này cho thấy tầm quan trọng của việc lựa chọn phương pháp dịch phù hợp nhằm đảm bảo người đọc hiểu đúng ý nghĩa mà không làm mất đi tinh thần của câu tục ngữ gốc. Ý nghĩa biểu tượng của tục ngữ có thể được dịch giả sửa đổi trong khi vẫn tôn trọng sự nhạy cảm về văn hóa thông qua các kỹ thuật dịch phù hợp. Nghiên cứu này xem xét các cách tiếp cận để xác định cách dịch giả vượt qua các trở ngại về ngôn ngữ và văn hóa trong khi dịch tục ngữ liên quan đến động vật. Kết quả nghiên cứu sẽ cung cấp những góc nhìn quan trọng giúp bảo tồn giá trị thẩm mỹ cũng như ý nghĩa văn hóa của tục ngữ, đảm bảo rằng người đọc trong ngôn ngữ đích vẫn có thể hiểu và cảm nhận được ý nghĩa của chúng. Qua đó, nghiên cứu nhấn mạnh vai trò của dịch thuật trong việc thúc đẩy đối thoại và hiểu biết giữa các nền văn hóa.

Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
a. Tài liệu quốc tế
Vì ngôn ngữ, văn hóa và ý nghĩa ẩn dụ có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, việc dịch tục ngữ—đặc biệt là những câu liên quan đến động vật—trở thành một thách thức trong nghiên cứu dịch thuật. Những thách thức khi dịch tục ngữ từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác đã là chủ đề của nhiều nghiên cứu trước đây, tập trung vào việc bảo toàn sắc thái văn hóa và ý nghĩa biểu tượng. Nhiều học giả đã nghiên cứu các phương pháp dịch tục ngữ giàu văn hóa trong bối cảnh toàn cầu và họ đã đề xuất nhiều phương pháp dịch nhằm xử lý các tục ngữ giàu tính văn hóa. Do tính chất ngắn gọn và giàu hình ảnh ẩn dụ, tục ngữ thường gây khó khăn trong dịch thuật vì chúng không chỉ truyền tải ý nghĩa ngôn ngữ mà còn phản ánh giá trị văn hóa. Baker (1992) nhấn mạnh rằng tục ngữ thường được coi là biểu tượng của bản sắc văn hóa, vì vậy việc dịch chúng đòi hỏi sự am hiểu sâu sắc về cả ngôn ngữ nguồn lẫn ngôn ngữ đích. Tương tự, Norrick (1991) cũng chỉ ra rằng tính chất tượng trưng của tục ngữ có thể khiến việc chuyển ngữ trở nên phức tạp, do ý nghĩa của chúng không phải lúc nào cũng có thể dịch trực tiếp được.
b. Tài liệu trong nước
Nghiên cứu về dịch thuật tục ngữ trong bối cảnh Việt Nam đang ngày càng phát triển, đặc biệt là trong cách thức mà yếu tố văn hóa ảnh hưởng đến quá trình dịch. Là sự phản ánh kho tàng văn học dân gian phong phú và truyền thống nông nghiệp lâu đời của dân tộc, tục ngữ Việt Nam thường xuất hiện hình ảnh các loài động vật—những biểu tượng gắn liền với tín ngưỡng và phong tục địa phương. Trong văn hóa Việt Nam, động vật mang nhiều ý nghĩa biểu trưng, thường liên quan đến sự giàu có, may mắn và bài học đạo đức. Chẳng hạn, con trâu được xem là biểu tượng thể hiện sự chăm chỉ, kiên trì, chịu khó, trong khi con lợn là biểu tượng của sự lười biếng nhưng lại béo tốt và sung túc. Một nghiên cứu đáng chú ý của Phi (2013) phân tích sự tương đồng và khác biệt trong ý nghĩa của các tục ngữ và thành ngữ liên quan đến động vật giữa văn hóa Anh và Việt. Nghiên cứu này tập trung vào mức độ tương ứng giữa các thành ngữ, tục ngữ trong hai ngôn ngữ, từ đó làm rõ sự tương đồng về mặt ý nghĩa. Bên cạnh đó, công trình Tục ngữ và Thành ngữ Liên quan đến Động vật trong Tiếng Anh và Tiếng Việt: Phân tích Đối chiếu và Ứng dụng Giáo dục của Lê Thị Thu Hiền cũng nghiên cứu sâu về giá trị văn hóa được thể hiện qua ngôn ngữ. Nghiên cứu này chỉ ra những điểm tương đồng, chẳng hạn như việc sử dụng các loài động vật quen thuộc (như chó, mèo, ngựa) để truyền tải ý nghĩa, đồng thời nhấn mạnh những khác biệt chịu ảnh hưởng của tôn giáo, lịch sử và phong tục tập quán.
c. Kết luận
Khó khăn trong việc dịch tục ngữ liên quan đến động vật, đặc biệt là khi nói đến việc duy trì ý nghĩa tượng trưng gắn liền với những loài động vật này, đã được nêu bật trong cả các nghiên cứu của Việt Nam và quốc tế. Mặc dù các khung lý thuyết của Newmark (1988) và Nida (1964) đưa ra những gợi ý hữu ích về chiến lược dịch thuật, nhiều học giả cũng khẳng định tầm quan trọng của yếu tố hiểu biết văn hóa. Để đảm bảo rằng các câu tục ngữ được dịch vẫn giữ được ý nghĩa văn hóa trong bối cảnh tiếng Việt, việc nắm bắt hệ thống biểu tượng động vật trong văn hóa bản địa là điều thiết yếu. Nghiên cứu này nhằm thu hẹp khoảng cách kiến thức về tác động của biểu tượng văn hóa đối với quá trình dịch thuật tục ngữ liên quan đến động vật giữa hai nền văn hóa Việt – Anh, đồng thời mang lại những đóng góp cả về mặt lý thuyết lẫn thực tiễn cho lĩnh vực nghiên cứu dịch thuật.

Ý nghĩa khoa học
Nghiên cứu này xem xét các chiến lược cụ thể để dịch tục ngữ liên quan đến động vật nhằm chỉ ra cách người dịch xử lý và tìm hiểu cách động vật được sử dụng làm biểu tượng trong các nền văn hóa nói tiếng Việt và tiếng Anh. Đã có những nghiên cứu trước đây liên quan đến chủ đề này, tuy nhiên, nghiên cứu này dự kiến sẽ đóng góp vào các nghiên cứu về dịch thuật và giao tiếp xuyên văn hóa bằng cách phân tích cách các tục ngữ tiếng Anh liên quan đến động vật được dịch sang tiếng Việt và cách các biến thể văn hóa trong biểu tượng động vật ảnh hưởng đến quá trình này. Việc hiểu được nền tảng văn hóa của biểu tượng động vật cũng có thể giúp người dịch trình bày tục ngữ theo cách vừa chân thực vừa dễ hiểu đối với đối tượng người Việt. Kết quả của nghiên cứu này sẽ giúp các học giả và người dịch hiểu rõ hơn về cách thu hẹp khoảng cách văn hóa trong dịch tục ngữ và cách những khác biệt văn hóa trong biểu tượng động vật tác động đến phương pháp dịch thuật.