Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
Ngày 08/6/2024, Quốc hội đã thông qua Nghị quyết 129/2024/QH15 về Chương trình xây dựng luật, pháp lệnh năm 2025, điều chỉnh Chương trình xây dựng luật, pháp lệnh năm 2024. Theo đó, dự kiến Luật Chuyển đổi giới tính sẽ được trình lên kỳ họp thứ 9 và thông qua vào tháng 5/2025, chính thức có hiệu lực từ ngày 01 tháng 01 năm 2026. Trong số 12 luật và nghị quyết dự kiến được trình thông qua tại kỳ họp này, Luật Chuyển đổi giới tính có thể coi là một điểm mới nổi bật, là chủ đề thảo luận sôi nổi. Bởi lẽ, trong thập kỷ vừa qua, ở Việt Nam và trên thế giới đã chứng kiến nhiều phong trào, hoạt động sôi nổi của các nhà hoạt động bình đẳng giới. Người chuyển giới vốn được coi là một nhóm yếu thế trong xã hội bởi tính thiểu số và dễ bị tổn thương, và thực tế là họ chiếm một số không lớn, nhưng đủ quan trọng để phải được quan tâm đến, và đang phải chịu nhiều tổn thương về cả mặt tinh thần (do sự kì thị, phân biệt) và thể xác (do bạo lực, bạo hành). Ở Việt Nam trước đây chưa từng có một bộ luật cụ thể nào về quyền của nhóm người này, dẫn đến các quyền và nghĩa vụ của họ cũng không được quy định cụ thể, không có tính ràng buộc pháp lý và vì vậy, không có sức nặng để bảo vệ cho họ. Trong bối cảnh lạc quan chờ đợi bộ luật đầu tiên thực sự quan tâm đến quyền chuyển đổi giới tính và quyền của người chuyển giới ở Việt Nam, việc nghiên cứu, thảo luận để đóng góp xây dựng văn bản pháp luật phù hợp, hợp lý là điều cần thiết, tất yếu và cần được thực hiện nhanh chóng trước khi Dự thảo được trình lên Quốc hội.
Việc so sánh với 性同一性障害者の性別の取扱いの特例に関する法律 của Nhật Bản sẽ là cơ sở để rút ra những kinh nghiệm và bài học trong việc thành luật, hướng dẫn thực hiện và thực hiện các quy định pháp luật cụ thể. Với tuổi thọ hơn 20 năm, bộ luật đặc lệ trên của Nhật Bản đã được thực nghiệm và quan sát trong thời gian dài. Xét về bối cảnh truyền thống, lịch sử, văn hóa – xã hội, Việt Nam và Nhật Bản có điểm giống, cũng có điểm khác biệt nhưng nhìn chung, ở góc độ là quốc gia châu Á từng chịu ảnh hưởng bởi văn hóa Trung Quốc, các góc nhìn, thái độ và cách tiếp cận với vấn đề người chuyển giới là tương đối tương thích. Do đó, việc so sánh với các quy định pháp lý của Nhật Bản sẽ giúp đỡ trong việc hoàn thiện các quy định ở Việt Nam.
Mặt khác, với quy định đặc biệt yêu cầu sự tư vấn pháp lý cho người có nhu cầu chuyển đổi giới tính và những người có liên quan trong Dự thảo Luật chuyển đổi giới tính Việt Nam, các cơ hội mới ở mảng tư vấn pháp lý được mở ra. Việc tiếp cận với đa chiều, đa dạng các kiến thức, quy định về pháp luật liên quan đến quyền chuyển đổi giới tính, người chuyển giới và các quyền của họ sẽ là nền tảng vững chắc để các luật sư và tư vấn viên Việt Nam hỗ trợ cho người chuyển giới. Trong bối cảnh hợp tác và hội nhập sâu rộng với quốc tế và đặc biệt là Nhật Bản, đối chiếu và nhận ra những sự khác biệt về mặt pháp lý có thể có ảnh hưởng đến người chuyển giới, các quyền nhân thân và dân sự của họ sẽ là một tiền đề để hỗ trợ tốt hơn cho những người cần sự giúp đỡ.
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Bài viết “Sự cần thiết phải ban hành luật chuyển đổi giới tính ở việt nam hiện nay” (2022) của PGS. TS. Nguyễn Văn Cù được đăng trên Tạp chí Pháp luật và thực tiễn – Số 51/2022, phát hành bởi Trường đại học Luật – Đại học Huế đã phân tích các cơ sở pháp lý và cơ sở thực tiễn để xây dựng Dự thảo Luật chuyển đổi giới tính ở Việt Nam ; rồi dựa trên cơ sở phân tích đó để đưa ra dự báo về định hướng đối với các quy định trong Dự thảo Luật chuyển đổi giới tính. Các phân tích về mặt cơ sở pháp lý và cơ sở thực tiễn xem xét điều kiện ở không chỉ Việt Nam mà còn cả trên phạm vi quốc tế, cung cấp nền tảng cơ bản với cả chiều rộng và chiều sâu để khẳng định rõ ràng sự cần thiết phải có Luật chuyển đổi giới tính ở Việt Nam.
Nghiên cứu “Quyền tiếp cận công lý của cộng đồng đồng tính, song tính và chuyển giới ở Việt Nam và so sánh pháp luật một số quốc gia trên thế giới” (2023) của nhóm tác giả Mai Thị Mai, Nguyễn Quang Minh, Nguyễn Hoàng Anh, Hoàng Ngọc Ly đến từ Trường Đại học Luật Hà Nội được đăng tải trên Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc – Số 3/2023 đã trình bày về các khái niệm về LGBT ; cung cấp lý thuyết về quyền tiếp cận công lý bao gồm khái niệm, vị trí của quyền này trong pháp luật quốc tế và Việt Nam, đặc điểm của quyền này nói chung, sau đó đi sâu nghiên cứu về thực trạng của quyền này ở Việt Nam và trên thế giới. Trên cơ sở phân tích dữ liệu và tìm hiểu thực trạng, bài nghiên cứu đã kết luận lại về tình hình quyền tiếp cận công lý với Việt Nam và trên thế giới, so sánh được điểm tương thích và không tương thích trong pháp luật, từ đó rút ra những kinh nghiệm, bài học để áp dụng cho Việt Nam.
Luận văn Thạc sĩ Luật học với đề tài “Quyền của người chuyển giới ở Việt Nam hiện nay” (2017) của tác giả Lê Văn Phương đã nghiên cứu, làm rõ những vấn đề lý luận về quyền của người chuyển giới, thực trạng bảo đảm quyền của người chuyển giới ở Việt Nam hiện nay và quan điểm giải pháp đảm bảo quyền của họ ở Việt Nam hiện nay. Thông qua luận văn, những thông tin, lý thuyết cơ bản về người chuyển giới và quyền của họ, cũng như việc đảm bảo quyền của họ ở Việt Nam và trên thế giới đã được cung cấp. Bên cạnh đó, luận văn chú trọng phân tích đi sâu vào chính sách pháp luật Việt Nam về người chuyển giới cũng như tình hình bảo đảm quyền của người chuyển giới ở Việt Nam. Từ việc phân tích, tác giả luận văn đã đưa ra quan điểm về bảo đảm quyền của người chuyển giới ở Việt Nam, cũng như gợi ý các nhóm giải pháp để bảo đảm quyền của họ gồm hoàn thiện cơ chế, chính sách ; hoàn thiện các quy định pháp luật, nhóm giải pháp xã hội ; và cuối cùng, tác giả không quên nêu ra những góp ý cụ thể cho Dự thảo Luật chuyển đổi giới tính.
Bài viết “Hoàn thiện khung pháp lý bảo vệ quyền lợi của người chuyển đổi giới tính ở Việt Nam hiện nay” của ThS. Mai Thị Diệu Thúy được đăng trên Tạp chí Pháp luật và thực tiễn – Số 1/2017, phát hành bởi Trường đại học Luật – Đại học Huế cũng đã phân tích một số khái niệm liên quan đến LGBT và người chuyển giới ; làm rõ quyền lợi của người chuyển giới ở một số quốc gia như Argentina, Iran hay Thái Lan và ở Việt Nam. Trên cơ sở phân tích những dữ kiện đó, tác giả bài viết đã đưa ra những đề xuất, kiến nghị để có thể bảo đảm quyền của người chuyển giới Việt Nam.
Ở thời điểm hiện tại, các quy định pháp lý đã có hiệu lực về người chuyển giới và quyền của họ, cũng như quyền chuyển đổi giới tính ở Việt Nam là chưa nhiều, vậy nên phần lớn các bài viết, nghiên cứu về phạm vi này chỉ dừng lại ở mức phân tích các luật hiện có trong bối cảnh đương thời, tiếp đó nhấn mạnh vào tính cần thiết phải có khung pháp luật hoàn chỉnh để bảo vệ cho người chuyển giới. Không có luận văn, nghiên cứu hay bài báo nào thực sự đi sâu phân tích về Dự thảo Luật chuyển đổi giới tính và các quy định trong đó. Bên cạnh đó, các bài viết, nghiên cứu hiện nay cũng chỉ tập trung nói về quyền của người chuyển giới như là quyền của họ, chứ không tiếp cận từ góc độ quyền con người, vốn là một góc độ có tính khẳng định mạnh mẽ về sự hợp lý, hợp pháp và cần thiết của các quyền LGBT, quyền của người chuyển giới.
Bài viết “Legislating for transgender people: a comparative study of the change of legal gender in Hong Kong, Singapore, Japan and The United Kingdom” (tạm dịch: “Luật cho người chuyển giới: một nghiên cứu so sánh về chuyển giới hợp pháp ở Hong Kong, Singapore, Nhật Bản và Vương Quốc Anh”) (2013) của Patrick Jiang được phát hành trong Tạp chí Luật học Hong Kong (Hong Kong Journal of Legal studies) – Số 31/2013 (Ấn bản số 7) đã tổng hợp những quy định pháp lý và cả các án lệ, vụ án mang tính cột mốc liên quan đến người chuyển giới và quyền lợi của họ ở 4 quốc gia và vùng lãnh thổ theo trình tự thời gian. Bài viết đồng thời phân tích ý nghĩa và vai trò của các vụ án, quy định được đề cập đến tình hình luật thực định cho người chuyển giới và việc chuyển giới ở các quốc gia trên. Từ việc phân tích, tác giả bài viết tiếp tục thực hiện so sánh, đối chiếu quy phạm pháp luật và đặc điểm pháp luật về người chuyển giới và quyền của họ ở 4 quốc gia kể trên.
Bài viết “Can human rights of a sexual minority in Japan be Guaranteed? A Comparison with Taiwan’s efforts for Gender Equality” (tạm dịch: “Liệu nhân quyền của nhóm giới tính thiểu số (yếu thế) ở Nhật Bản có thể được bảo đảm? So sánh với những nỗ lực để thực hiện bình đẳng giới ở Đài Loan”) (2018) bởi Kyoko Hikita được xuất bản trong Tạp chí Nghiên cứu Phụ nữ châu Á vol.24 đã so sánh quy định pháp lý về chuyển đổi giới tính ở Nhật Bản và Đài Loan. Tác giả bài viết đã phân tích các quy định pháp lý cũng như bối cảnh của các quy định này, cung cấp quan điểm, đánh giá của cộng đồng quốc tế về các quy định đó, từ đó so sánh và đưa ra quan điểm về các quy định pháp lý về chuyển giới ở Nhật Bản và Đài Loan.
Bài luận “Japan’s 2003 Gender Identity Disorder Act: The Sex Reassignment Surgery, No Marriage, and No Child Requirements as Perpetuations of Gender Norms in Japan” (tạm dịch: “Luật Đặc lệ dành cho những người mắc chứng rối loạn nhận dạng giới tính 2003: Phẫu thuật chuyển đổi giới tính, yêu cầu không kết hôn và yêu cầu không có con như là tuân thủ chuẩn mực giới tại Nhật Bản”) (2013) của PGS. TS. Hiroyuki Taniguchi đã phân tích chi tiết các quy định có trong bộ luật về chuyển giới của Nhật Bản. Tác giả bài luận đã nêu ra quan điểm, cung cấp cụ thể bối cảnh lịch sử – xã hội xây dựng bộ luật và sau đó đi sâu phân tích từng điều kiện để được chuyển giới trong bộ luật.
Bài viết “Pháp luật của Nhật Bản về thay đổi giới tính – Gợi mở phương hướng hài hòa với quy định của Bộ luật dân sự năm 2015”. Bộ luật 性同一性障害者の性別の取扱いの特例に関する法律 của Nhật Bản đã được phân tích ở nhiều bài viết, nghiên cứu khác nhau, cũng như từng được đưa ra so sánh với các quy định pháp lý tương tự ở các quốc gia khác nhau. Tuy nhiên, bộ luật này chưa được so sánh với một bộ luật nào tương ứng ở Việt Nam. Đồng thời, các quy định của bộ luật này chưa từng được khảo sát để lấy ý kiến trong một cộng đồng chuyển giới ở quốc gia nào trước đây. Những quan điểm, nhận xét mà các tác giả đưa ra khi phân tích về bộ luật này phần lớn chỉ dựa trên cơ sở các quy định pháp lý chung trên thế giới.
Ý nghĩa khoa học
Xét thấy các nghiên cứu tiền nhiệm hầu như chưa nghiên cứu, phân tích về các quy định pháp lý liên quan đến quyền chuyển đổi giới tính và quyền của người chuyển giới, người có quyền và nghĩa vụ khác liên quan đến việc chuyển giới trong Dự thảo Luật chuyển đổi giới tính, nghiên cứu này sẽ đóng góp một góc nhìn, cũng như có thể cung cấp nền tảng lý thuyết ở một mức độ nhất định khi xét đến quyền chuyển đổi giới tính ở Việt Nam. Bên cạnh đó, nhận thấy hầu hết các nghiên cứu chỉ phân tích, bình luận dựa trên nội dung mà không đánh giá về khía cạnh hình thức và ngôn ngữ pháp lý, bài luận này sẽ cung cấp một góc độ tiếp cận mới và toàn diện hơn.
Đồng thời, việc so sánh các quy định trong Dự thảo Luật Chuyển đổi giới tính với một bộ luật đã có hiệu lực và đang được áp dụng như GID Law của Nhật Bản sẽ cung cấp góc nhìn toàn diện hơn về kỹ thuật lập pháp và phương pháp pháp điển hóa. Bên cạnh đó, việc phân tích và so sánh trên cả phương diện ngôn ngữ pháp lý sẽ đóng góp góc nhìn và cách tiếp cận mới mẻ trong việc phân tích và so sánh luật.
Cuối cùng, việc nghiên cứu bảng hỏi để lấy ý kiến của người chuyển giới và người đồng tính tại Việt Nam về hai bộ luật sẽ cho thấy được quan điểm, thái độ của chính đối tượng áp dụng của luật về luật. Qua việc phân tích và bình luận, những kết quả thu được từ khảo sát sẽ giúp đánh giá phần nào về cấu trúc, nội dung của bộ luật. Đồng thời, với việc đặt ra các câu hỏi lựa chọn so sánh, kết quả khảo sát sẽ cung cấp một cơ sở để đánh giá khả năng tham khảo và áp dụng quy định của Nhật Bản trong bối cảnh Việt Nam.