Tổng quan
Nhu cầu thực tiễn
Cùng với sự phát triển kinh tế của Trung Quốc và các nước nói tiếng Trung, tiếng Trung Quốc ngày càng nhận được sự quan tâm của xã hội. Việt Nam và Trung Quốc là hai quốc gia có mối quan hệ gắn bó lâu đời, do đó trên nhiều phương diện như văn hóa, lịch sử, bao gồm cả ngôn ngữ đều có sự liên quan mật thiết. Hiện nay, trong bối cảnh toàn cầu hóa và giao lưu văn hóa ngày càng sâu rộng, việc nghiên cứu ngôn ngữ trong tiếng Hán hiện đại và tiếng Việt không chỉ giúp hiểu rõ hơn về đặc trưng ngôn ngữ của hai dân tộc mà còn góp phần thúc đẩy sự hiểu biết và giao tiếp hiệu quả giữa hai nền văn hóa.
Sự hài hước đóng vai trò vô cùng quan trọng trong giao tiếp xã hội, nó không chỉ mang lại tiếng cười mà còn góp phần xây dựng và duy trì các mối quan hệ giữa người và người. Bên cạnh chức năng giải trí, sự hài hước còn chứa đựng những hàm ý sâu xa hoặc yếu tố châm biếm nhằm khuyến khích sự suy ngẫm về các hiện tượng trong đời sống xã hội. Do đó, việc nghiên cứu so sánh ngôn ngữ hài hước trong tiếng Hán hiện đại và tiếng Việt không chỉ giúp làm rõ những điểm tương đồng và khác biệt trong cách sử dụng ngôn ngữ hài hước mà còn mở ra những hướng nghiên cứu sâu hơn về sự tác động của ngôn ngữ đến cảm xúc và nhận thức của người nghe.
Gala năm mới CCTV (China Media Group Spring Festival Gala), còn được biết đến với tên gọi “Đêm hội mùa xuân”, gọi tắt là “Xuân Vãn” và “Gặp nhau cuối năm”, còn được biết đến với tên gọi “Táo Quân” là hai chương trình chào xuân tiêu biểu, là sân khấu hài kịch đại diện cho phong cách ngôn ngữ hài hước đặc trưng của mỗi quốc gia, đồng thời phản ánh bối cảnh xã hội, chính trị và văn hóa đương thời. Tuy nhiên, sự khác biệt về tư duy ngôn ngữ, lối biểu đạt và cách xây dựng tình huống hài hước giữa hai chương trình vẫn chưa được nghiên cứu một cách hệ thống và sâu sắc.
Từ nguyên nhân khách quan trên, nhóm tác giả nhận thấy, so sánh đối chiếu ngôn ngữ hài hước trong tiếng Hán hiện đại và tiếng Việt là một đề tài có tính thực tiễn cao. Là sinh viên khoa Ngôn ngữ và Văn hóa Trung Quốc, trường Đại học Ngoại ngữ, Đại học Quốc gia Hà Nội, nhóm tác giả đã được học tập các bộ môn liên quan đến ngôn ngữ và giao tiếp liên văn hóa. Tuy nhiên, trong quá trình học tập, khả năng lý giải về sự hài hước trong phương thức giao tiếp còn hạn chế. Do đó, nhóm tác giả nhận thấy việc tìm hiểu, phân tích và so sánh ngôn ngữ hài hước trong tiếng Hán hiện đại và tiếng Việt cũng sẽ giúp chính nhóm nghiên cứu nâng cao khả năng giao tiếp của mình, đồng thời tránh được những xung đột không đáng có.
Xuất phát từ những nhu cầu trên, nhóm tác giả quyết định tiến hành nghiên cứu đề tài: “Phân tích so sánh hành vi ngôn ngữ hài hước trong tiếng Hán hiện đại và tiếng Việt – lấy mẫu nghiên cứu là chương trình Xuân Vãn của Trung Quốc và chương trình Táo Quân của Việt Nam”.
Tổng quan tài liệu công trình nghiên cứu liên quan
Nghiên cứu ngôn ngữ hài hước là một lĩnh vực liên ngành. Tính chất liên ngành này cho phép các nhà nghiên cứu tiếp cận hiện tượng hài hước từ nhiều góc độ và cấp độ khác nhau, từ đó đạt được sự hiểu biết toàn diện và sâu sắc hơn.
Từ góc độ ngôn ngữ học, Xia Mei Hua《相声、小品语言中的语言变异及其幽默效果分析》(2014) đã xem xét sáu hiện tượng biến đổi ngôn ngữ, bao gồm ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp, ngữ nghĩa, phong cách ngôn ngữ và ngữ dụng, qua đó tăng cường sức lan tỏa của ngôn ngữ hài trong tác phẩm tấu nói, nâng cao hiệu quả của ngôn ngữ hài hước.
Từ góc độ lý luận ngữ dụng học, các học giả đã dựa vào những lý luận khác nhau để phân tích về ngôn ngữ hài hước. Kết quả thu thập được như sau: Zhu Ke Yi 《情景喜剧中言语幽默的研究——以《老友记》为例》(2024) đã khám phá sự hài hước bằng lời nói trong phim sitcom thông qua việc sử dụng các nguyên tắc hợp tác và lịch sự làm cơ sở lý thuyết. Nghiên cứu định lượng và định tính được áp dụng để xác định cách mà sự vi phạm các nguyên tắc này tạo ra hiệu ứng hài hước. Kết quả cho thấy sự hài hước thường xuất phát từ việc phá vỡ các quy tắc về chất lượng và số lượng trong giao tiếp, cũng như các quy tắc lịch sự như khen ngợi và nhất quán. Zhihui Wu “The Laughter-eliciting Mechanism of Humor” (2013) nghiên cứu về cơ chế tạo ra tiếng cười trong hài hước, tập trung vào sự tương tác giữa đối tượng gây hài và người tiếp nhận, cho rằng tính bất tương hợp là yếu tố then chốt. Bài nghiên cứu cũng đi sâu vào phân loại các dạng bất tương hợp khác nhau, bao gồm bất tương hợp ngôn ngữ, thực dụng, phong cách, khuôn mẫu và hành vi, đồng thời kết luận rằng việc hóa giải những bất tương hợp này thông qua chuyển đổi kịch bản hoặc cơ chế logic sẽ tạo ra hiệu ứng hài hước.
Ý nghĩa khoa học
Bài nghiên cứu này hy vọng có thể giúp người học tiếng Trung (không phải là người bản ngữ) hiểu sâu hơn về ngôn ngữ hài hước và văn hóa Trung Quốc cũng như thấy được sự tương đồng và khác biệt so với Việt Nam. Ngoài ra, thông qua khảo sát, bài nghiên cứu hy vọng có thể tìm ra những rào cản mà người học tiếng Trung (không phải là người bản ngữ) gặp phải khi xem các chương trình hài hước Trung Quốc, từ đó đưa ra các gợi ý khi xem, rèn luyện khả năng cảm nhận hài hước. Đồng thời nâng cao khả năng giao tiếp liên văn hóa của người học tiếng Trung, hạn chế được những xung đột, hiểu nhầm không đáng có khi giao tiếp.